Ramón nos falaba dos festas de Ourense, daqueles tempos nos que os señoritos bailaban o son do violín e os campesiños, do da gaita e, de súpeto xa estaba con Voltaire
Ando amolado dos ‘divertículos’, que non sei exactamente qué son. Deben de ser uns pequenos trasgos que me bailan ó redor do intestino. Deben de ser unha especie de trasgos burleiros", contábame nunha das derradeiras entrevistas que lle fixen pouco antes de que morrera na sua casa da rúa da Paz de Ourense. Al mismo recibiu ó enton ministro de Educación, Cruz Martínez Esteruelas, e lle pediu que salvara o latín, a ferramenta esencial da nosa cultura. Pouco caso lle fixeron logo.
Como xa referín noutra entrega, don Ramón dicía que lle quedaba una cousa por facer: unha gran novela épica sobre Pedro Madruga. E lembro a súa insistencia en se definir como unha pantasma do século XIX. Para min, cualquier motivo era bo para visítalo e pasal-a tarde escoitando o que me quixera contar. Empezábamos por un tema e, coma tódolos eruditos ía dunha cousa a outra, daba unha revirivolta polo século XIX e voltaba a colle-lo fío do relato onde comenzó.
Ramón nos falaba dos festas de Ourense, daqueles tempos nos que os señoritos bailaban o son do violín e os campesiños, do da gaita e, de súpeto xa estaba con Voltaire. Outras veces a cita era no café bar Miño, no que facía tertulia matinal con Leuter Cudeiro. O mellor de todo era ser convidado na casa da rúa da Paz, ó redor da camilla familiar. Don Ramón púñase tristeiro: “A min o que me mata non é a enfermidade -dicía en 1970-, a min o que me mata é a decadencia do campo galego. Porque en Galicia xa hai moitas empresas industriais, hai universidade, hai grandes obras de mellora, pero no fondo Galicia morre porque a aldea esmorece. O paisano xa non quere traballala terra. Quizais sexa falar esaxeradamente, pero o paisano xa non respeta o adro parroquial que era o noso santuario. Si esto segue así, Galicia morre, porque Galicia é unha grande sociedade rural, unha grande democracia de paisanos, e cunhas cantas cidades que non convén que sexan excesivamente grandes".
En 1973, don Ramón tiña 85 anos e o seu verbo non perdera esa cadencia barroca, magnífica. E eso que había pouco de que levara un terrible disgusto: nos primeiros días do mes de febreiro de 1972, unha terrible treboada arrincou e derrobou sobre o tellado do pazo familiar a vella araucaria que o seu pai chantara o mesmo día do seu nacemento.
Aquela araucaria foi o abrigo de madeira, o cadaleito final con que don Ramón baixóu á cova. Tería eu, anos despois, o privilexio de seren un dos amigos que o portou ate a catedral polas rúas de Ourense e gardo unha valiosa fotografía que da testimuña delo. Ogando foi organizando os turnos dos que tivemos a honra de portal-o cadaleito. No de xornalistas eu fun un deles con Ellacuriaga, Pedro Gómez Antón, Dorzán e outros benqueridos colegas que non lembro neste intre.
Mais, daquela, no mes de abril de 1972, os seus amigos da Asociación Cultural Auriense fixemola festa do arbre no pazo. Chantamos unha nova araucalia onde estivera a outra a fortalecémola cun anel de carballos. Alí están. Tiven o privilexio de chantar un deles.
Otero Pedrayo traballaba no século XVIII para o tomo corresponde da Historia de Galicia, por él dirixida, publicada polo Centro Galego de Bós Aires. Adentrábase don Ramón na historia xeral e contaba:“Van publicados tres tomos. Eu realmente xa non dirixo nada porque vou vello. Pero comprometime có Centro Galego en lles facela historia do século XVIII e do XIX. Hai que meterse moito có arcebispo de Santiago de Compostela, non queda máis remedio, aunque con moito respeto. Era moi egoista e un dos grandes cabaleiros. Tamén estou traballando en cousas miúdas, sempre hai moito que facer. Quero facer unha novela sobre o mundo dos pazos. Quixera que fora unha novela material e espiritual".
Era formidable don Ramón
De súpeto daba unha viraxe completa: “¿Sabe cal foi unha das desgracias de Santiago de Compostela?.., preguntaba e respondía sen dar tempo de matinala resposta: “A desgracia de Santiago é non ter tido ópera. O que houbera sido Santiago con ópera! Velaí cidades italianas máis pequenas que Santiago, e entroques teñen ópera. Con ópera, Santiago houbera sido unha das grandes capitales de Europa. Mesmo que así tamén o foi, máis quedóuse demasiado pequena, demasiado rural...."
“Pedro Madruga era un tipo duro, un condottiero, un tipo como do Renacimento italiano. Era pequecho e forte, e era especialista das defensas das plazas, o que é sempre unha honra para os militares. Pedro Madruga defendeu Pontevedra e Salvaterra contra poderosos enimigos. Para mín que era, esencialmente, un optimista. Foi morrer a un solar que hoxe en día é propiedad dun ourensán, un solar en Alba de Tormes”.
¡Don Ramos sabíao todo!
