A ruta do crisantemo, que é como lle chamou un meu parente a esa peregrinaxe que, ano tras ano tras ano, emprendemos polas sepulturas familiares, cando chega o día de defuntos, esa ruta, está sendo recorrida nestes días cunha asiduidade que se diría insán. Máis insán se temos en conta que estes son días vésperas do Entroido e previos ós das carnestolendas -xa saben, do latín caro, que quere dicir carne, e, do mesmo latín, tollendus, o que se ha quitar, aquelo do que se ha prescindir- ou sexa que se aveciña a coresma. Pois, entre unha cousa e outra, non ando eu moi católico que digamos. No que vai de mes levan morto xentes próximas e queridas, moitas, así que vamos recorrer ó anecdotario por ver de sorrir sequera un chisco e malia que sexa deixando que un dente cairo asome por embaixo do rebique dos nosos beizos.
Según asomou a palabra coresma, hai unhas liñas, veu á miña memoria o recordo dun egrexio ministro de El Señor, reitor que foi da pontevedresa igrexa basílica de Santa Maria, sita mesmo no alto dos asteleiros onde Colón mandou construir a nao do mesmo nome. Chamábase Don Peregrino Reboiras e Torrado. Foi unha boísima persoa e un preclaro sacerdote, dono dunha peculiar retórica que lle permitía afirmar tanto que "Deus, Deus, queridos feligreses, no os es tan tonto como parece" ou advertir ós mesmo asistentes á súa dominical homilía da misa das doce que "Jesucristo decía y en parte tenía razón..." ou disparatar como fixo coa que lles vou contar agora a propósito, precisamente, da coresma. Sucedeu tal como lles conto. Consisteu en que advirtíu as mulleres pontevedresas de que "mujeres de Pontevedra, llegados estos días de Cuaresma, vuestros maridos os pedirán carne; pues bien, tan pronto como vuestros maridos os pidan carne, vosotras, santas mujeres pontevedresas, os echareis de inmediato a los huevos". E se quedou tan pancho como se quedou nas que lles acabo de contar un pouco antes ou como o fixo noutras moitas ocasións que silencio digamos que por economía de espazo.
Pero regresamos á intención primeira, a que veu da man de tanto pasamento amigo e nos trouxo ese indefinible afán non sei se de frivolizar tanto como de buscarlle a indubidable transcendencia a eses instantes finais do transito no que o moribundo exhala o seu derradeiro suspiro logo de ter pronunciado as súas derradeiras palabras. Hailles de todo.
María Antonieta, raíña de Francia, pisoulle un pé ó seu verdugo e díxolle "descúlpeme, señor" logo non dixo nada máis, puxo a cabeza baixo a guillotina e separáronlla do resto do corpo nun plis plas. A marquesa de Pompadour, amante que foi de Luis XV o derradeiro que fixo foi dicir "Espere un segundo" e aproveitalo para colorearse as meixelas.
A finais do século XVIII levábase moito iso de guillotinar pescozos e, nalgúns casos, tamén algo de grandilocuencia; por exemplo, Charlote Corday, a asasina de Marat, mirou prá guillonita e dixo "ten a semblante da morte, pero conduce á inmortalidade" non se sabe se nun exceso de autoestima ou levada dunha reflexión profunda porque de seguido pasou á eternidade sen dicir nen un chío máis do que acababa de dicir.
Nos gremios artísticos, os compostos por pintores, músicos, escritores e xente así, vostedes xa me entenden, hailles tamén de todo. Rodín, por exemplo dixo: "E din que Puvis de Chavannes non é un gran artista". Logo espirou e pasou ó que algúns optimistas consideran millor vida. O poeta Apollinaire marchou descontento "Quero vivir, quédame todo por facer! Proust, tamén francés, os franceses seica lles son algo proclives á grandeur, dirixiuse á súa ama de chaves e interpelouna así: "Celeste, por qué o permíteche?
Podería seguir así ata máis abaixo ou mesmo moito máis lonxe; teño un libriño que recolle eses derradeiros momentos de moitas xentes que tiveron algo que dicir, algo que facer ou mesmo algo que destruír. Pero tampouco pretendo cansalos ou, no peor dos casos, transmitirlles o que realmente esconden estas liñas e limitareime a contarlles os derradeiros momentos de Noriega Varela o poeta que foi mestre en Trasalba e mantivo amizade con Otero Pedrayo.
No seu leito de morte, rodeado da xente que o acompañaba nos seus derradeiros momentos no mundo dos vivos, a súa muller entres eles, seica levantou a vista cara ela, ergueu o brazo dereito, estendeu o seu dedo furabolos e sinalandoa precisamente a ela dixo "ghe, ghe, a súa desconsolada esposa, ghe-ghe", logo espirou e pasou a outra máis e millor vida, según noticias.
Oínllo contar moitas veces a Carlos Casares, con moita maior gracia e sentido do humor do que eu dispoño, atribuíndollo a Don Ramón Otero a quen llo escoitara contar el nun par de ocasións ou tres. Casares, tamén García-Sabell dispuñan dun enorme caudal de anécdotas que contar a propósito deste tema das últimas palabras e aínda doutros que hoxe non virían ó caso. Pero ó tempo eran donos dunha habilidade verbal como poucas teño coñecido. Teño que avisar que Casares superaba con creces a Sabell e de todos é sabido a súa gran mestría como narrador oral. Hai pouco aseguráronme que o seu irmao Xabier o superaba, o supera tamén con creces ó seu irmao Carlos. Non o sei, pero gustaríame poder comprobalo calquer día destes. Sería unha gran oportunidade de aventar recordos.
