Manuel Rivero: "Na construcción das Conchas houbo presións e reclamacións, pero todo se foi diluindo"

A historia do encoro das Conchas, e dos habitantes dos concellos de Bande, Lobeira e Muíños no século XX, protagoniza o novo libro de Manuel Rivero editado pola Deputación de Ourense. "A maldición do encoro" da título a máis de 600 páxinas que, con rigor e total liberdade -como subliña o seu autor-, protagoniza un testemuño documental de grande importancia para a comarca. O título é toda unha declaración, As Conchas é unha maldición? Si. É a percepción que teñen os afectados do encoro e está aí, moi latente. E os castiga con néboas, con reumas e seguen afogados,... Unha maldición persoal e intransferible que persigue os que quedaron e os poucos que marcharon. O encoro tamén creou fronteiras: no tempo porque as persoas afectadas miden o tempo antes e despois do encoro; físicas pola separación que supon os 14 quilómetros de auga; na comunidade e tamén na identidade. Unha comunidade cunha interrelación diaria deixou de socializar, acabáronse os matrimonios endogámicos, perdeu a relixión na afluenza aos santuarios da Clamadoira, O Viso, Os Baños,... Algo bo traería o encoro? A percepción da xente directamente afectada é agre, a dos seus fillos agridoce e para as novas xeracións penso que algo doce, de desfrute. O das Conchas non foi o único. Houbo un plan de enerxía a nivel nacional que propiciou a aparición de moitos encoros, causouse moito mal, se perdeu moita riqueza paisaxística. Políticas desastrosas polas necesidades do país... A min dóeme iso e que os afectados sufrisen tanto. Sete séculos despois, qué propón? Foi unha perda irreparable pero, unha vez que iso está así, hai que aproveitar este gran lago interior e que sirva de dinamizador da zona con outras alternativas: deportes náuticos, pesca,... E para iso as augas teñen que estar limpas. A nosa comarca precisa concienciación. Temos un tesouro en tantos aspectos e non o sabemos valorar. Conciencia, criterio, ética,... e que os nenos dende que son pequenos coñezan o noso patrimonio. Calquera parte da historia que queiramos analizar dende o megalitismo, a temos aquí. Temos que estar ademáis máis unidos a parte portuguesa, temos unha riqueza cultural común. Que lle levou a escribir o libro? É algo que precisaba saír a luz. Agradezo a implicación de Plácido Álvarez (alcalde de Muíños) e da Deputación de Ourense pola publicación. Eu narro o que aconteceu no encoro, analicei a documentación oficial e fixen un traballo de campo da memoria oral. Falei con moita xente, pero os meus referentes foron a tía Amparo, o Benito do Baño, o Felisindo de Porto Quintela, Rafael de Barxés e o meu pai, Pedro, que traballou nas obras dende o comezo. O encoro estaba na súa memoria, dábanche titulares continuamente. Penso que é un texto fundamental para coñecer o que pasou na nosa comarca. Puido ser unha grande cousa e quedou en nada. As perspectivas do ano 30 se diluíron e foi un fito completamente distinto. Como foi o proceso? Comezou coa necesidade de acabar co caos das augas no ano 1901 e a primeira autorización para a construción do encoro foi no 1919. Non se fixo nada e tampouco na segunda (1930). Foron os seus herdeiros os que, en 1940, logran o traspaso da concesión e a transfiren ao Banco Pastor que, xa daquelas, empeza coas expropiacións e as obras. En todo este tempo, o proxecto foi sempre o mesmo: un encoro de 29.400.000 metros cúbicos de auga embalsada, 204 metros de altura da presa, sen anegar Os Baños de Bande e repondo os pasos de servidume, en especial el Poldrado que, á altura de Porto Quintela, unía coa zona de Muíños. Chegado o momento, Fenosa dixo que non o facía, que nese lugar había 800 metros de ancho e 40 de profundidade e que custaba máis de catro millóns das antigas pesetas. A súa proposta, foi desvío por Nigueiroá... E que pasou para acabar cun encoro que duplicou o inicial? No ano 1948 Fenosa empezou coa ampliación e mellora do proxecto, algo moi ben documentado e sobre unha obra moi avanzada. Subiron seis metros a altura da presa e pasaron dos 29 a 78 millóns de metros cúbicos. Expropiáronse 650 hectáreas, preto de 5.000 afectados con indemnizacións por valor de 22 millóns das antigas pesetas. Claro que houbo presións e tamén reclamacións moi ben estruturadas, moi ben feitas. Unha colectiva dos 27 pobos e 10.000 habitantes que chegou ata o Ministerio, que dixo que había un problema social e mandou unhas directrices moi claras. Fenosa tiña peritos moi bos e acreditados e expropiou dentro dos parámetros que marcaba a lei. Ao final todo se foi diluíndo a as augas anegando as terras. Moito patrimonio quedou agochado pola auga. A maior pérda foi a das vidas humanas. Na costrucción chegaron a traballar 1.800 persoas e sete morreron. Pero o encoro anegou os pobos dos Baños e San Miguel, illou Porto Quintela ao desviar a estrada e quedar sen o balneario e sen o enlace do Poldrado, que era a columna vertebral coa raia seca. Había 11 pontes, incluido o romano de Ponte Pedriña, e restituíronse só dous o da coroación da presa e o que substituíu o da Pontenova na cola do encoro. Logo están os monumentos. As augas anegaron a ponte e o xacemento romano de Aquis Querquennis. A Cidá que estaba na memoria de todos e a cal todos ían a coller pedras para as casas, os muros ou os pozos; pero tamén a Vía Nova. A gran columna entre Braga e Astorga, un camiño xacobeo que á altura de Santa Comba xiraba cara Santiago, pero polo cal moita xente peregrinaba ata Santa Comba (San Torcuato), a Celanova (San Rosendo) e Ourense (San Martiño). Un camiño máxico que contou coa protección dos templarios en Cabaleiros (Lobeira), en São João do Campo no Gerês e tamén, non moi lonxe, en San Munio de Veiga (A Bola).