Investigadores e estudosos alertaron do risco de que se perda o patrimonio lúdico de Galicia, e instaron as administracións a traballar para promover a recuperación de xogos e xoguetes tradicionais, polo seu grande valor social, cultural e mesmo como instrumentos de 'vida saudable'.
Así apuntouno, en declaracións a Europa Press, o escritor e profesor da Facultade de Ciencias da Educación da Universidade de Vigo, Camilo Brandín Feijóo, quen recordou que 'a invasión de xoguetes electrónicos fixo esquecer o xogo e o xoguete tradicionais'.
'Os cambios na forma de vida supuxeron abandonar este tipo de xoguetes', constatou Brandín, quen, non obstante, alertou da necesidade de 'recuperar ese patrimonio'. 'Non é soa unha cuestión cultural, senón de saúde. É obvio que os xogos e xoguetes de antes eran máis saudables, conducían aos nenos a relacionarse co seu ámbito natural, a moverse... hoxe en día, os xogos máis demandados só requiren tocar unha pantalla cun dedo', lamentou.
Brandín, que foi pioneiro na compilación de información sobre os xogos e xoguetes tradicionais (coa súa obra 'Os xogos dous nos vos rapaces', ilustrada por Xaime Quesada), criticou a 'falta de implicación' das administracións nos procesos de recuperación, nos que asociacións ou persoas a nivel particular 'están soas'.
RECUPERACIÓN
A pesar da existencia dalgúns 'artesáns', non hai en Galicia empresas como tal dedicadas á fabricación ou reprodución de xoguetes tradicionais, aínda que si empresas organizadoras de actividades de tempo libre que traballan na recuperación de xogos populares.
A Asociación Galega do Xogo Popular e Tradicional (AGXPT) é un dos colectivos que traballa na recuperación de xogos e xoguetes tradicionais en Galicia, xunto con outras organizacións, como Brinquedia, unha rede de xogo tradicional na que está integrada.
O voceiro da AGXPT, Paco Veiga, alertou de que 'o principal problema' que dificulta a recuperación do patrimonio lúdico é 'a excesiva compartimentación dos grupos de idades e a ruptura das vías de transmisión'. 'Antes convivían varias xeracións durante todo o día, era máis doado que un avó, un pai ou un irmán maior transmitise os seus coñecementos sobre a fabricación dun xoguete, ou sobre como xogar a determinados xogos', apuntou.
Segundo sinalou, os procesos de recuperación do patrimonio lúdico empezaron a organizarse en Galicia dende principios dos anos 2000, xa que antes 'había contribucións parciais'. Non obstante, advertiu de que se trata dunha recuperación 'artificiosa' en moitos casos, produto de investigacións e traballo de estudosos, non dunha verdadeira transmisión.
En calquera caso, precisou que, a maioría de xoguetes modernos 'non son máis que unha evolución' dos xoguetes tradicionais. '¿Que é se non un coche de xoguete? Pois unha carrilana de plástico', subliñou.
Paco Veiga criticou que os xogos e os xoguetes tradicionais non tiveran ata agora a mesma consideración que outras manifestacións culturais e sociais en Galicia, e avogou porque, ao igual que conseguiu aspectos como o patrimonio arquitectónico ou mesmo o patrimonio musical, as administracións traballen para recuperar esa parte da historia de Galicia. 'Neste país desatendéronse moitas cousas, porque se pensou que a normalización era solo para o idioma', apostilou.
¿COUSAS DE NENOS?
Considerar que os xogos e os xoguetes son só cousas de nenos' é un dos problemas aos que se enfrontan os que queren recuperar esas manifestacións culturais. Así o sinalou o escritor e mestre Antón Cortizas, autor de 'Tastarabás', un volume considerado como un dos mellores recopilatorios que hai na actualidade de xoguetes tradicionais, froito de dez anos de traballo e cun millar de referencias.
'Os xogos e os xoguetes están minusvalorados, porque se consideran cousas de nenos', apuntou Cortizas, quen apuntou a necesidade de que 'dende arriba' se promova o xogo tradicional non só entre os nenos máis pequenos, senón entre os estudantes de secundaria e tamén o xogo tradicional para adultos.
Antón Cortizas mostrou a súa confianza en que este tipo de xogos e xoguetes 'non se perderán de todo porque sempre hai xente que loita para que sigan, aínda que sexan grupos minoritarios'. Non obstante, apuntou que 'o que xa está perdido é moi difícil de recuperar', en referencia á transmisión da tradición de xogar e fabricar xoguetes. 'A esencia do xoguete tradicional é a autoconstrución, e iso é o máis difícil de recuperar', engadiu.
Cortizas destacou o papel dalgúns centros educativos en Galicia, aínda que son poucos, os profesores, 'por iniciativa propia', da cal desenvolven programas e actividades de recuperación dos xogos e xoguetes de hai décadas.
REPRODUCIÓN
Entre as persoas que se dedican en Galicia a estudar e a reproducir os xoguetes das xeracións pasadas, están os investigadores do patrimonio lúdico Xosé López González e Xosé Manuel García. Ambos os dous levan máis de 15 anos traballando en rescatar xogos e xoguetes, e mesmo se atreveron a reproducilos.
O ámbito natural é a principal fonte provedora de material para a construción destes xoguetes. De feito, a Fundación Raquel Chaves, xa definiu en 1994 o xoguete tradicional como un obxecto 'natural ou de escasa manufactura' que serve para xogar e que pode ser feito polos propios nenos 'a partir de materiais moi accesibles'.
Salvando as diferenzas entre zonas xeográficas de Galicia, ou mesmo entre épocas do ano, os materiais empregados para elaborar este tipo de instrumentos son elementos vexetais, pedras, madeira, cunchas ou plumas, cortizas, latas, etc.
Os paraugas de millo, a billarda, os zancos, os carriños feitos cun nabo, os barcos de lata, os carrilanas, os viraventos de plumas, os birlos artesáns ou a buxaina son algúns dos xoguetes que os nenos galegos (e tamén doutros lugares de España e Europa) de principios do século XX se fabricaban.
O presidente da Fundación Raquel Chaves, Antonio Manuel Chaves, subliñou que Galicia foi sempre 'un país rico na creación de xoguetes tradicionais, populares e artesanais', e incidiu na idea de que os xogos e xoguetes industrializados 'foron aparecendo a partir doutros moi simples'. Así, invita a comparar as tradicionais chapas cos 'tazos' de plástico e de cores vivas que foron populares durante unha tempada nunha época recente.
A pesar da xeneralización dos xoguetes industriais, e da 'invasión' dos produtos 'made in China. Antonio Chaves advirte de que os xoguetes que triunfen serán aqueles non dean as costas aos seus antecesores tradicionais. Nese sentido, sinalou existen 'valores inherentes' aos xoguetes antigos, que deben terse en conta, como o seu carácter creativo e democratizador; o seu potencial para permitir transgredir as normas e obxectivos da economía de mercado; a súa vixencia; a súa contribución ao desenvolvemento da personalidade e a saúde mental dos nenos; o seu alto valor engadido; ou a súa consideración de bens de interese cultural 'de primeira orde'.
