Édifusa a presenza de Valentín Lamas Carvajal entre nós, e non debía selo pois o seu fulgor fixo escintilar Ourense en toda Galicia. O ecoar seu foi tan intenso que o escritor chegou a ser acusado de ter o “extraño interés” de “orensanizar a todo el resto de Galicia”. Elo foi así nos fulcrais tempos das ondas que os historiadores da literatura deron en chamar o Rexurdimento Galego, os tempos de Rosalía e dos coetáneos seus, Pondal e Manuel Curros. O seu ideario se asenta nun emblema tripartito de raíz rexeneracionista, “Galicia ante todo”, “Galicia sobre todo” e un dos máis citados a posteriori, “Deus fratresque Gallaeci”.
Aquí naceu en 1846, aquí traballou arreo coa súa cegueira, coa súa muller, Amalia Rosina Sánchez, axudante indispensable e verdadeiro factótum seu, e aquí morreu en 1906. Dende a rúa de San Cosme, parroquia da Trindade, onde foi bautizado cos apelidos Lamas Carbajales, alterando co tempo o da nai, polo que se coñece. Director-propietario de El Heraldo Gallego dende 1874, publica o ano seguinte o libro de poesía Espiñas Follas e Flores, primeiro ramiño, o primeiro en facer camiño dende os “Cantares Gallegos” de Rosalía, obra que tivo un rechamante éxito con varias edicións. Será “O Tío Marcos d’a Portela”, dende 1876, o piar fundacional do xornalismo en galego, o que ven sendo un símbolo para Galicia dende a rúa Lepanto. Poesía e periodismo, este tamén en “El Eco de Orense”, entre 1880-1909, un xornalismo rexionalista e preocupado polo agro, con crítica social e humor, como no “Catecismo do labrego”, libriño de sona que foi reeditalo a fins dos anos sesenta do pasado século e acadar sona de novo. Un elenco e traxectoria no contexto Restauración borbónica, tralo sexenio democrático da Iª República, no derradeiro terzo do século XIX.
Unha das dúas placas que tivo a rúa que se lle adicou en 1925.
Foi Lamas, naquel Ourense, un persoeiro coñecido e valorado, e así aos poucos anos da súa morte, en 1918, colócanlle un monumento no Xardín do Posío, busto do marmorista e escultor Daniel Piñeiro nun pedestal baixo, que nunca acabou por gustar, quizais pola comparanza coas esculturas de Frei Feijóo e Concepción Arenal. En 1925 dedícaselle unha importante rúa da cidade, que comunica a Praza maior e concello coa que hoxe en día é o Paseo, vella rúa perimetral do Oeste onde está o Liceo e a antiga igrexa e colexio dos Xesuítas, hoxe parroquial de Santa Eufemia, a rúa dos pais de Prego e da familia dos Quesada Porto. E Manuel Malingre Ludeña, casado con Augusta, filla do poeta, manda fundir dúas placas en bronce, das que queda unha, máis... que sobranceira! Para conmemorar o centenario do nacemento, fáiselle un novo monumento en 1949, con busto broncíneo de Pascual, sendo en pedra “O Tío Marcos d’a Portela” e a “moza gallega”, das primeiras obras de creación de Antón Faílde Gago, monumento proxectado por Rdz. Sanz e Rdz. Veiras. Na inauguración Otero Pedrayo falou en galego, diante das autoridades franquistas, na honra do homenaxeado, un impacto público. Paga a pena ver o monumental e fermoso panteón do pai do xornalismo galego en San Francisco.
