Moitas veces teño pensado nos seus olliños claros e na bailarina flamenca que estaba pousada nun pano estrelado de ganchillo por riba do televisor apagado no que nos viamos como nun espello contra a néboa de séculos. Aceptáramoslle, claro, a copiña de herbas e as galletas de Artinata coa que nos agasallara... Pero empecemos polo principio. Hai moitos anos, alá por 1977, fixemos entre varios estudantes de primeiro de Historia do Colexio universitario de Ourense, un traballo histórico-artístico-arqueolóxico-etnográfico sobre os Chaos de Amoeiro.
Os outros grupos colleran outras zonas, pero nós achegámonos aos Chaos porque os tiñamos próximos por varias razóns persoais. Lembro aquela experiencia con agarimo porque daquela saiamos ao campo mirando castros, medindo igrexas, fotografando penedos, apuntando os nomes das partes do arado romano ou dos carros que esmorecían, apañando coios paleolíticos, mentres recolliamos lendas e mirabamos o Mapa Topográfico Nacional 1:50.000, como se fósemos investigadores de verdade. Hoxe é case imposible topar non xa un miliario ou unha ara inédita, senón un vello que saiba unha lenda, e os carros onde el vai que deixaron de laiarse agudos. A marea da modernidade aínda daquela non acabara definitivamente cos estertores da vella sociedade, cos ecos das súas lembranzas.
Todos os vellos, de setenta e sete anos, naquel 1977 lembraban, perfectamente, a inauguración da Ponte Nova de Ourense (ollo, centenaria en 2018), ou como era a sociedade de antes da luz, radio, do plástico, dos coches... Si. Viviran unha sociedade tradicional máis próxima en cultura material á romana que á nosa de hoxe e, se cadra tamén, nas explicacións, nas crenzas e actitudes ante a vida.
E lembro a aquela velliña do Formigueiro, cos seus olliños grises contándonos a súa verdade. Ela fora de moi noviña ao castro xunto con súa nai a levarlle leite á moura que alí vivía. Varias veces. E vira a moura que se peiteba por riba dun penedo. Deixábanlle un cántaro co leite e marchaban, ela deixáballes unhas moediñas de prata de cando en vez. A súa nai non quería que falase coa moura e marchaban rápido. A velliña non nos mentía.
De tanto soñalo, de tanto repetilo, cría e contaba a súa verdade. Si. Por riba do televisor aquela monequiña vestida de andaluza con vestidiño de lunares escoitaba inmóbil e non podía ver as nosas figuras distorsionadas na pantalla gris do Telefunken apagado. A filla, duns cincuenta anos, sorría e dicía: “Veña mamá que cousas contas!”. E dirixíase a nós: “Si. Haber hai unha espada debuxada nun penedo aí na cima do coto, e abaixo, onda o río, unha mina na que unha vez meteron unha cabra e nunca saíu, pero iso deben ser cousa dos antigos. Pero mouros...
Aquí nunca houbo. En Andalucía si”. Mentres, os olliños grises da vella, que apenas vían, seguían cravados, cheos de luz, no pasado remoto, na súa nenez. E vía a moura... mentres arrecendía o leite morno, escoitaba o río e o chiar dos paxaros. A vella sentía a lentura da horta cavada ao pé da casa. Si. Eu lía naqueles ollos feridos a certeza do seu relato. Por que a realidade debía ser así, elástica, magmática, líquida, adaptable e non debería ter esas arestas tallantes dunha verdade cartesiana, ortogonal que secuestrasen en palabras frías o sentimento, a crenza, a convicción daquela señoriña.
Só outra vez me topei cun home a quen levaran os mouros polo aire ata deixalo caer nunhas silvas, preto de San Tomé. Pero a ese non o crin. Todos dicían que era un borracho e que caera só de tanto viño que levaba dentro.
