Dende que souben que don Ramón, refírome a Otero Pedrayo, morreu lendo "Memorias de ultratumba", que seica era o libro que tiña aberto, boca abaixo, enriba da mesiña de noite, sinto certa devoción que non nego polo bretón François-René de Chateaubriand; é dicir, non a sinto polo autor, pola persoa do autor, pola que tampouco non sinto antipatía, senón pola súa obra inmensa e malia que non coincida coa totalidade do seu pensamento. Con Don Ramón pásame algo parecido. Con todo, na casa do meu pai, sempre fomos máis de Don Vicente, agora estoume a referir a Risco.
Na familia da miña nai érano por razóns obvias. Pensen que na da súa, chegado ó final do cotiá rezo do rosario, sempre se ofrecía unha oración "por España, la Falange y el Caudillo", en tanto que Otero Pedrayo limitarase, en aras das circunstancias, a ir a Leiro a darlles unhas charlas ás da Sección Feminina, segun me restregaba pola cara de vez en cando a miña tía Carmiña, que tanto recordarán moitas das miñas compañeiras do WhatsApp que temos os que fixemos o bacharelato no Instituto do Posío. Pola súa banda, Risco calzara a boina roxa, que non sei por qué sempre imaxinei con borla marela, coma a dos requetés, e andaba polos cárceres a adoutrinar ós seus vellos compañeiros. A elección, neste caso, non tiña dúbida ningunha. Isto na casa da miña avoa. No caso do meu pai tamén era risquista. De feito eu fun de neno varias veces con il (carné 617 do Partido Galeguista, dende o nadal do 32) á casa da rúa de Santo Domingo, número 12, na que vivía don Vicente; mentres que na de Otero Pedrayo entrei pra velo, xa no cadaleito, na capela ardente que alí se montou antes de enterralo.
Risco foilles moi hipocondríaco. Mari Carmen, a súa esposa, era de Allariz e a Allariz ía don Vicente cada vez que lle doía ou que cría que lle doía algo consultalo co meu avó pois se fiaba máis dos seus que dos diagnósticos médicos ourensáns. A relación foi pois dentro dun ámbito diríase que familiar. Os afectos persoais, non os ideolóxicos, vánseme máis cara Risco do que tiran cara Otero Pedrayo. Os literarios vánseme máis cara este do que tiran cara aquel. "O porco de pé", e máis "La puerta de paja" non se me antollan tan eloxiables como adoitan ser consideradas, mentres que as novelas de Otero penso que deberan ser de lectura obrigatoria pra todo aquel que queira escribir novelas en galego. E que ninguén me veña coa leria dos "achadegos de cadeirádegos" se non queren que bote man de Góngora e recorde a inmensa débeda léxica que ten contraída con el a lingua castelá.
Este xeito meu de ser acaso se deba a que sempre me vin oscilando nos meus afectos e nas miñas conseguintes disquisicións entre sentimentos e admiracións polares. Oír cantar el "Cara al sol" nun lado e escoitar noutro a "Internacional" e mailo himno del Riego xunto cun himno galego que empezaba cantando aquelo de "casta dos celtas esperta axiña..."; admirar a unha persoa e non gustar da súa obra e polo contrario admirar, sempre dende o punto de vista literario, a doutra pola que non sentía a mesma devoción persoal, acaso sexan a razón, non sei se primeira ou última, pola que pode que sexa certa a afirmación de Paco del Riego: "O problema de Alfredo Conde é que non sabe estar". Como vou sabelo, cando unha me vai e outra me ven. Así que tódolos anos, chegados estes días de novembro, chegado o San Andrés, cando o viño novo vello é, doume á relectura das "Memorias de ultratumba" de xeito que abro o libro por onde lle cadre e leo. Por iso vanme consentir, unha vez máis, unha longa cita de Chateaubriand; a mesma que provocou os parágrafos anteriores e pode servir pra entender algo xa que non da intención que o move si desto que lles estou a dicir. Aí lles vai:
"Sen camarilla, sen apoios, son o único encargado e o único responsable de min mesmo. Son home solitario, mesturado por azar coas cousas todas da vida, non ando con ninguén, vivín illado antes da Restauración, sigo illado despois da Restauración, e sigo como sempre independente de todo, adoptando, das diversas opinións, o que me parece bo e rexeitando o que me parece malo, sen que me preocupe se agrado ou desagrado a aqueles que as profesan. Na Idade Media, en tempo de calamidades, collían a un relixioso e pechábano nunha torre pra que só comese pan e auga por conta da salvación do pobo. Eu aseméllome bastante a ese monxe do século XII: a través da xanela da miña cela expiatoria vou predicarlles ou meu derradeiro sermón ós transeúntes que non o van escoitar."
Home, a cousa non lles é tan exaxerada, pero por aí lles anda. Así que agora, pra rematar dalgún xeito e por ver de contextualizarlles algo o dito, vanme consentir outra longa cita que xa lle pagarei eu a Chateaubriand os dereitos de autor correspondentes: "Nunha nación, no canto das catástrofes e entre os seus maiores acontecementos, sempre hai un sacerdote que reza, un poeta que canta, un autor que escribe, un pintor, un escultor, un arquitecto que pinta, esculpe y constrúe, un obreiro que traballa. Estes homes camiñan ó lado das revolucións e semellan vivir unha vida a parte: se só os vedes a eles, veredes un mundo real, verdadeiro, inmutable, base do edificio humano, pero que semella ficticio e alleo á sociedade da convención, á sociedade política. Sómente o sacerdote no seu cántico, o poeta, o sabio, o artista, nas súas composicións, o obreiro no seu traballo, revelan, de vez en cando, a época na que viven, son a repercusión dos acontecementos que lles fixeran derramar con maior abundancia os seus suores, as súas queixas e mailos dons do seu xenio", Ata eiquí Chateaubriand. Agora poderemos xa cambiar de terzo.
O problema é onde, superados os tempos do autor da cita, estarán, nestes nosos, non o sacerdote que abondo ten co seu, pero sí s poeta, o escritor, o artista... que dea conta deles pra que os poidamos entender nós e os poidan comprender os que veñan tras nosa. Ónde está o Valle-Inclán que describa a actualidade do mesmo rodo ibérico, onde o Pérez-Galdós que escriba estes novos episodios nacionais, cheos de camarillas e faccións, de tertulianos acusándose mutuamente de ser constantemente interrompidos polos contrarios e os laios das belenes esteban berrando ata convertela nunha frase feita, adoptada social e universalmente, que ela pola súa filla mata, onde? Se un o pensa ben, a verdade é que estase mellor só que mal o medianamente ben acompañado. Vive monsieur Chateaubriand!,
