Eu a Ourense nada lle debo". Tal era a queixa dorida e sinxela de Eduardo, ás veces repetida diante dos amigos. Tomabamos café pola noita no "Goya" de Vigo, e insistía como nunha salmodia que algúns dos que turraron del para que viñera de América logo se esquenceron das promesas, das garantías.
Remataba de publicar "Xente ao lonxe", e vivía discretamente nun vello hotel de Vigo que se honraba de telo como cliente e que lle cobraba unha cantidade simbólica. Cando Eduardo daba algunha conferencia, no mesmo Vigo, se aloxaba un par de días nun hotel distinto, como se viñera de fóra. Divertíanlle moito estas cousas.
A súa principal angueira era dispor dun piso propio onde recibir ós amigos, onde clasifica-los seus recordos e ordena-la súa magnífica colección de fotografías, legado que co tempo sería adquirido pola Deputación de Ourense. O retiro americano dáballe para pouco. A beca da condesa de Fenosa era modesta. E traducía os tebeos de Astérix ó galego para sobreviviren.
Unha noite de verán, de tertulia con varios notables, Eduardo repite ó seu laio. Quere mercar un piso. Os notables o escoitan, mais non dicin ren. Algún deles cala, outros cisman. Silencio espeso e, por fin, a solución: "Eduardo, xoga lotería".
Andaba Eduardo dacabalo entre Ourense e Vigo. Tiven a honra de lle facer de chófer nalgunha daquelas feitas. Recollíao o luns pola mañán, moi cedo, na casa da sobriña, e faciamos a viaxe de ida os sábados pola tardiña. Polo camiño, Blanco Amor falababa dos seus proxectos, dos seus problemas coa censura e, sobre todo do piso.
As veces se puña pesimista: "¿Para qué‚ coño queres ter un fillo _me dicía_ para que cho pape esta sociedade de consumo de merda?".
Presumía coquetamente da súa idade e era un home de enorme elegancia. Porén Alfonso Alvarez Gándara chomouno o noso Lord Brummel. Presentaba Eduardo aquel aspecto magnífico, solemne, de vello xefe indio, coma tan ben o describira Freixanes.
A historia que máis veces lle teño escoitado referíase a cómo lle ensinaba Miguel Hernández a Neruda o chiu chiu dos paxaros dos trigais, cunha demostración práctica e sonora, subido nun arbre.
Cando Eduardo Morreu e o concello de Orense non soupo honrado como se merecía, comprendín aquelo que repetía: "Eu a Ourense, nada lle debo". E a súa obra é unha permanente referencia a súa cidade natal. En troques de coloca-lo seu cadaleito no lugar de máis honra, no salón de sesións, deixarono na planta baixa, no chan, entre as dependencias administrativas. Era moi triste velo alí.
Logo, recordado o seu crítico sentido do humor escribín que cando Eduardo chegara ó ceo, de seguro que diría: "De onde veño teñen un alcalde tan grande como parvo". E o alcalde en cuestión quixo se querelar contra min.
Lémbrome do pasamento de Eduardo, a sua homilde cova no camposanto ourensán. Faltaba a Galicia oficial. "Verdadeiramente enterranos, entérense ben, _proclamou Alonso Montero_ a un home importante".
Aquel día eu pensaba eu nas cosas de Eduardo. Como o ano aquel no que lle organizaramos un acto paralelo para celebra-lo "Día das Letras Galegas" adicado a Lamas Carvajal, no Liceo de Ourense. Eduardo semellaba un predicador tra-lo atril: "Oídes ben, rapaces?". De sópeto ábrense as portas e entra o gobernador, o alcalde e todo o seu séquito, sen que estiveran convidados nin tiveran acomodo previsto. Eduardo organizaba a función: "Sentádevos onde poidades". E dictou unha conferencia magnífica.
Tamén tiña os seus caprichos. Nunha data empeñouse en falar en castelán nunha conferencia no vello auditorio de Caixa de Aforros de Vigo. Empeza e soa unha pitada. Eduardo se cabrea e manda ó público á merda. Houbo que sacalo de novo ó escenario para que falara no que lle petara.
Gastaba Eduardo bromas mordaces, terribles. Dicía da Guía de Galicia de don Ramón Otero Pedrayo que era unha guía para perderse. "Vas camiño de Tui e apareces na Fonsagrada". Tampouco lle gostaba nada que don Ramón solemnizara coa súa presencia determinados actos, organizados polos xerarcas da cultura do réxime. Comentábao sempre.
Gardo coma un tesouro o exemplar da primeira edición de "Xente ao lonxe" que Eduardo me adicou. Máis ca referencia persoal interésame a reflexión xeral: "A Fernando Ramos, ó seu activo e intelixente amor terra. Vigo, novembro, 15, 1972".
O amor intelixente á terra foi a propia constante persoal de Eduardo. Estaba dorido porque moitos o utilizaron e non sempre o axudadon cando o precisaba. A arela do piso non puido ser cumprida. Foise sen teren casa propia, de seu, en Vigo. "Eu son home de beiramar", dicíame. "Escribo mellor".
Valente e decidido foi un orador de gala naquelas primeiras xuntanzas a prol da autonomía de Galicia durante a transición.
E despois de todo, un recorda a enorme dignididade con que Eduardo levaba a súa pobreza. A Exposición dos pintores amigos non deu para merca-lo piso arelado. Nin de lonxe. Eduardo seguiría de hotel ata a súa morte. "Foise pobre e voltou pobre" diría proféticamente Laxeiro.
Quizais na noita aquela na que se lle rompeu o corazón Eduardo soñaba con Ourense.
