García Varela, o “señor dos bichiños”

O pasado mércores, Madrid abriulle as portas a unha nova edición do programa musical “Noches del Botánico” e fíxoo por todo o alto con dous concertos do indescriptible, Bob Dylan. Tal circunstancia sérveme a min para rescatar do silencio a figura de Antonio Garcia Varela, un veciño do Carballiño que foi pioneiro no rico mundo da botánica, tanto en Galicia como en Madrid, que fundou o Museo de Ciencias Naturais de Santiago, foi catedrático de Ciencias en ambas universidades e dirixiu o Xardín Botánico madrileño. As “Noites do Botánico” teñen lugar no Xardín Botánico de Alfonso XII, que está situado na zona universitaria madrileña, a carón do complexo presidencial da Moncloa e que xestiona a, agora chamada, Universidade Complutense. A capital do Estado conta, ademais, con outro Xardín Botanico moito máis antigo có anterior e que, facendo linde co Parque do Retiro, ten o acceso principal polo Paseo do Prado. Cando Carlos III e o seu axudante para todo, Floridablanca, decidiron clausurar un pequeno bosque situado no Soto de Migas Calientes, a carón do Manzanares, e crear un auténtico xardín que estivese á altura dos novos tempos e dos novos pensamentos liberais e ilustrados que campaban polo país (1774), aínda fataban 101 anos para que o neno Antonio García Varela viñese o mundo no Carballiño e comezase a crecer no ambiente vilego e semi-burgués do balneario que administraba e do que era propietario seu pai Jesús García Espinosa, un avogado orixinario das terras de San Clodio ben posicionado na vila do Orcellón, ata o punto de que nalgún momento incluso chegou a exercer de alcalde. Tanto o recendo das augas sulfurosas do balneario coma a mudante evolución estacional da vexetación do entorno, seguramente provocaron nel moitas preguntas ás que un curioso neno tratou de procurar respostas, cousa que o predestinou a afondar nesta rama natural de coñecemento. Primeiro pasou, loxicamente, polo instituto de Ourense e despois foi a Salamanca e Madrid, onde se doutorou con premio extraordinario en 1904, non sen ter conseguido antes algunhas experiencias laborais iniciáticas; a primeira, aínda como estudante, na estación biolóxica marina de Santander e a segunda, xa por oposición, como axudante do Museo de Historia Natural. Ese ano marcou radicalmente o seu futuro, xa que é becado pola Junta de Ampliación de Estudios que fundara Francisco Giner de los Ríos e que permitiu crear unha elitista rede científica chamada da “Xeración de Prata”, que acabou masacrando literalmente o golpe de Estado, a Guerra Civil e, fundamentalmente, a posguerra. O mozo García Varela, con 29 anos viaxa a París, Berlín e Lucerna, onde ó longo dun ano afonda nos coñecementos sobre a organización de Museos de Historia Natural e tamén na entomoloxía. Rematado o periplo centroeuropeo e tamén por oposición consigue unha praza de profesor auxiliar do Museo de Ciencias Naturais, tardando só dous anos en acadar a cátedra de Mineraloxía na universidade de Santiago. Volve a Galicia e a finais de outubro de 1907 a vila de Ribadavia é testemuña dun acontecemento social protagonizado por “la bella señorita Teresita Sánchez, hija del acreditado farmacéutico don Castor Sánchez y el joven y docto catedrático de la Facultad de Ciencias de la universidad compostelana, don Antonio García Varela”. A autonomía que lle ofrece a cátedra dalle pé para sentar as bases do que hoxe é o Museo de Historia Natural de Galicia, que leva o nome do seu discípulo “Luis Iglesias” -ourensán tamén por relación matrimonial-, e para pasar amplas tempadas, non só estivais, no casal que teñen en Castrelo de Miño. O carballiñés Ismael González publicou en 2011 un libro qu titulou “O señor dos bichiños” porque, ó carecer de descendencia, nas saídas de campo que organizaba para conseguir mostras de insectos da comarca, sempre ía con el un neno dunha familia veciña que el case porfillou e ó que lle pagou os estudos ata que a Guerra Civil lle fendeu a vida na fronte de batalla. Aquel mozo chamáballe a García Varela “o señor dos bichiños” e de aí o apelativo que lle quedou e que Ismael González quixo divulgar a través do libro, da realización dun documental sobre a súa interesante biografía e dunha fundación que non teño novas de que fose adiante. Centrado, por unha banda, nos avances da meteoroloxía e, pola outra, na entomoloxía (neses anos publica “Contribución al estudio de los Hemípteros de Africa”), en outubro de 1921 a prensa da época anuncia o seu traslado, como catedrático de Mineroloxía e Zooloxía, para a Universidade madrileña. Mentor e protector do entomólogo Carlos Velo e do seu irmán, Castor Velo, químico Coa partida para Madrid, García Varela inicia unha nova vida académica, docente e investigadora. Sen embargo, nunca esquecerá Ourense, participando en todas aquelas causas que precisasen do seu concurso, xa fosen de carácter social e colectivo -coma a creación dunha comisión en Madrid para conseguir fondos para reconstruír a desaparecida biblioteca-, xa tratando de axudarlles a abrir un futuro a alumnos que pasaron polas súas aulas e tiñan orixe nesta comunidade. Un deles, que a larga acabaría sendo máis coñecido có propio García Varela, aínda que por unha actividade profesional -a do cine- na que non se formou co científico do Carballiño. Estoume referindo ó cineasta de Cartelle, Carlos Velo Cobelas, que ía para estudar medicina, coma seu pai, pero matriculouse en bioloxía -os bichiños- que era o que certamente lle gustaba. A coincidencia de orixe e a relación que García Varela mantén de vello con seu pai danlle azos a José Velo para pedirlle ó director do Xardín Botánico, Candido Bolivar -que por aquel exercía como Secretario do Ministerio de Instrución Pública e amigo de Varela- “... no tengo el gusto de conocerlo, pero si por mil agradables referencias de mi hijo Carlos -su entusiasta admirador y discípulo- y por su compañero y muy amigo mío, Antonio García Varela”. Así introduce o doutor Velo unha carta do 7 de novembro de 1933 na que lle pide deixe seguir a Carlos traballando no Museo. O 17 dese mesmo mes o alumno Carlos Velo recibe unha misiva sen membrete nin sinatura na que lle din que o encargan da “Auxiliaría de Entomología de la Universidad”. García Varela, aínda lle pide, un mes despois, que lle manteña o posto a Carlos “pues es la única forma de poder ayudar a su hermano (Castor), que está estudiando Químicas”. Sen abandonar en ningún momento a cátedra madrileña, en 1921 é nomeado tamén vicedirector do “Xardín do Prado”, “subdirector y verdadero jefe”do Xardín Botánico, cuxa dirección pasa a ostentar en 1930, ata que unha hemiplexía -quen sabe se provocada polos horrores da guerra- o retira ós 64 anos, falecendo en Madrid o 30 de xullo de 1942 e deixando tras del un ronsel que merecería moita máis luz pública da que actualmente o alumea.