Os libros do doutor que fascinou a Otero

O pasado xoves, a xornalista Elisabet Fernández daba conta neste xornal, da aparición dunhas cartas inéditas de Ramón Otero Pedrayo, cruzadas co daquela director do Instituto de Ferrol, Victorino López, nunha das cales lle remitiu un artigo no que Otero reflexionaba arredor do ensino que se impartía naquel momento en Galicia. A nova devolveume a min á idea a figura deste críptico doutor portugués que residiu en Xinzo de Limia no primeiro terzo do século XIX e cuxa biblioteca fascinou ó patriarca de Trasalba. O 7 de febreiro de 1959, Ramón Otero Pedrayo publica un interesante artigo na sección “Artes y letras” do xornal compostelán “La Noche”, no que aborda a figura dun enigmático doutor, residente cento vinte anos atrás en Xinzo de Limia e co que o patriarca ourensán se amosa fascinado, non tanto pola biografía do devandito doutor, senón pola posibilidade de ter desfrutado “de la relación auténtica de los libros de un médico de Ginzo de Limia procesado y huído a su nativo Portugal en 1829”. A posibilidade de achegarse a tan interesante consulta consíguea “gracias a la amistad que disfruto de un joven maestro de muchos y variados saberes”, que non é outro có director do Museo Arqueolóxico e do Arquivo Histórico ourensán, Jesús Ferro Couselo. Con ela, o profesor descubre a un personaxe único, procesado por “el corregidor Toubes, debido a que se le acusó de poseer libros y armas prohibidas”, xa que “un facultativo sólo podía poseer legalmente un trabuco y una pistola”. Pero o interesante, a ollos de don Rarmón, non é tanto a traxectoria vital nin os pormenores persoais do doutor, “sino sus libros”. Uns libros que comeza a debullar citando traballos científicos de varios médicos, entre os que destaca a Broussais -que responde á figura do psiquiatra bretón François Broussais- quen, “siendo estudiante en el Colegio de Dol, en su tierra bretona, le mordieron cruelmente las sanguijuelas al bañarse en los lívidos pantanos de aquellas landas célticas y pondalianas”, sambesugas, estas, que como é sabido eran utilizadas como recursos curativos cando algún corpo precisaba dunha limpeza de sangue. Loxicamente, só a erudición de Otero podía estar á altura de coñecemento para valorar na súa xusta dimensión unha biblioteca científica tan diversa e especializada, na que a botánica conversaba coa lóxica e nas que asoma de soslaio en todas elas a figura incuestionablemente referencial do “P. M. Feijóo y Montenegro”. Pero, quen era realmente este doutor tan enigmático? Como queda dito, Otero non perde moito tempo no relato que lle dá pé para descubrilo, malia que ó final do artigo propoña “recordar al dueño de los libros”: “Hemos citado al Corregidor Toubes, que no fue nombre vulgar, pues trabajó mucho en la desecación de la laguna de la Limia”, dándolle paso logo “al Dr. López Calbón”, quen -repite Otero- “huyó a Portugal y unos años después, en 1833, acusa a sus enemigos y a las autoridades, por estar manejadas por un tal Calixto García, su enemigo, por causas derivadas de la administración de los Estados de Monterrey”. A Otero Pedrayo chámalle a atención que o ilustrado médico portugués “guarde algunas hojas de bacalao, tabaco y otras cosas de contrabando” sinalando tamén coma outro dos seus inimigos “al general Eguía, de Ourense, quien le trató rudamente, y lo mismo el corregidor Fole...” Aínda que a hemeroteca tampouco ofrece moita información arredor do personaxe, o historiador Miro Martínez Cerredelo si fai algunha mención del no seu libro sobre as guerras Carlistas na Limia cando referencia unhas detencións en 1831 entre os que se atopa o escribán de Baños de Molgas por “uns tiros disparados contra as casas do médico Andrés López Calbón e do que foi xuíz da comarca”. O curioso é que Martínez Cerredelo extrae esta información dunha “escritura de perdón” outorgada polo devandito médico, o que lle concede aínda meirande dose de misterio a tan ilustrado galeno. O corrixidor Toubes, o coengo Bedoya e o primeiro intento de desecación da lagoa Foto da lagoa de Antela antes da desecación definitiva dos anos 60. Aínda que o proxecto de desecación da lagoa de Antela non foi algo ó que Otero Pedrayo se amosase alleo, nin moito menos (“Es violado el ensueño de la Antela. Doblarán a muerto por la poesía y el triunfo de la economía, las campanas sumergidas”, escribe neste xornal en outubro de 1958), como xa queda apuntado, no artigo que nos ocupa, “La librería de un médico de Ginzo de Limia en 1829”, non aborda o asunto nada máis que dun xeito soslaiado. O cal non obsta para que nel asome probablemente o motivo polo que o médico portugués se fixo con tantos e tan poderosos inimigos na referida comarca. No ano 1825 aparece na comarca Julián Toubes Salgado, recentemente intitulado Corrixidor de Xinzo de Limia, quen de contado se pon á fronte do proxecto de desecación da lagoa contra a opinión da veciñanza da bisbarra limiá, afeitos todos a convivir coas virtudes e ameazas medioambientais da gran charca e incluso a saber sacarlle partido económico ata as famosas sambesugas que exportaban para Francia. Ó corrixidor sáelle moi pronto ó camiño dos entusiastas a figura do coengo e logo deán da catedral ourensán, José Manuel Bedoya, quen en 1831 escribe unha “Memoria sobre el desagüe de la laguna de Antela o de la Limia” coa que pretende concienciar ós habitantes da zona dos “inmensos” beneficios que traería para todos eles a desaparición das augas da planicie limiá. “La naturaleza dio a la Limia -escribe o crego Bedoya- todos los elementos para su riqueza y bien estar. Una población robusta, frugal y laboriosa, un suelo pingüe y fértil, un temple suave y saludable, un horizonte extenso y un cielo despejado. Tantas ventajas naturales reclaman altamente los auxilios del arte para remover el único obstáculo que hace siglos se opone a su opulencia. Este es el grande y pestilente charco de la laguna de Antela, enemigo declarado de la industria agrícola de la grangería pecuaria y de la misma humanidad”. Quen sabe, pois, se o ilustrado doutor non foi un dos que se enfrontou abertamente a estas ensoñacións dos presuntos adiantados? O caso é que o proxecto decaeu cando, en 1835, Toubes abandona a Limia. Pero logo, por desgracia, virían outros Toubes e hoxe xa non cabe a volta atrás.