Máis que botar lodo sobre a II República, o franquismo impuso a lei do silencio acerca dese período, aínda que tampouco faltaron panfletos para calumniar a políticos como Juan Negrín ou Manuel Azaña. Con todo, paradoxicamente, un dos personaxes máis adulterados pola ditadura foi, precisamente, un dos seus, José Antonio Primo de Rivera, convertido en estampita do santoral do réxime, unha imaxe apoucada, bastante alonxada da realidade. José Antonio e Franco nunca se levaron ben. Primo de Rivera conspiraba contra a República dende moito antes que o xeneral se puxera a da-lo golpe, e a inquina que lle tiña Franco derivaba en boa parte da reticencia de don Francisco (covardía, segundo o falanxista) a levantarse en armas.
Esa antipatía mútua engade un morbo especial á cínica beatificación de Primo de Rivera, convertido polo réxime no Ausente, como nunha obra de Beckett. O José Antonio que nos amosou o franquismo tiña algo de inmaterial. A súa imaxe e a do caudillo presidían todos os ámbitos colectivos da nosa infancia, dende as escolas nacionais ata as cafeterías. Véndoos así, tan xuntiños sempre, ¿cómo iamos pensar que se trataba de dous tipos tan distintos e que, por riba, se detestaban?
Aínda que os cromos do réxime o pintaron casto e puro, José Antonio era tan atractivo coma mullereiro. Espero que admiti-la beleza dun fascista, segundo os cánones da época, un Sigfrido latino, non conleve a pena de lapidación. Na súa novela 'Riña de gatos', Eduardo Mendoza ficciona a relación de Primo de Rivera co seu gran amor, a herdeira do duque de Luna, que acabou casando con outro. Outra das súas pretendidas, a filla dos duques do Infantado, acabou meténdose a monxa, con proceso de beatificación aberto hai unha década. Houbo máis, pero o romance máis insólito o mantivo coa princesa Bibesco, Elizabeth Asquith, filla dun primeiro ministro inglés, dez anos maior que o falanxista. A relación de José Antonio coa británica ilustra a curiosa teoría dos 'seis graos de separación', segundo a que dous individuos de calquera parte do planeta están interconectados por un máximo de seis intermediarios. Esta teoría popularizouse nos anos sesenta e adquire agora maior verosimilitude coa invasión das redes sociais. Dous personaxes tan distintos como o líder da Falanxe e Marcel Proust permanecen na historia conectados a través dun grao de separación, aínda que o francés faleceu cando Primo de Rivera cumpría 19 anos. A amante inglesa de José Antonio era esposa do príncipe rumano Antoine Bibesco, amigo de Proust, cuxa correspondencia co escritor remataría convertida en libro. O adúltero romance entre José Antonio e a princesa fora retratado xa nalgúns textos, pero José María Zavala engade novos datos na súa recente biografía do líder falanxista asasinado en Alicante.
O marido de Elisabeth serviu a Marcel Proust de modelo para un dos seus personaxes, Robert de Saint-Loup, que na novela é un aristócrata ben parecido e bisexual. Antoine non se librou dalgunha que outra maledicencia, por a súa familiaridade co escritor homosexual, aínda que parece que o seu eran as señoras, pero nunca se sabe.
Antoine Bibesco foi embaixador de Rumanía en España durante a presidencia de Azaña. Nas súas memorias, don Manuel (Azaña) describe á embaixadora como unha 'tola que fala a gritos e acumula impertinencias'. Pero ao final debeu de xurdir entre eles unha amizade de alta comedia; a bela e a besta, unha aristócrata extravagante e moi lida e un brilante e feísimo intelectual. Cando a Azaña se lle encarcera en Barcelona, ela intervirá pola vía diplomática a prol da súa liberación. Martín Otín descubriu no arquivo da princesa unha carta de José Antonio redactada en inglés dende a prisión alicantina. Elisabeth intentou mediar ante os gobernos de Londres e París para salvalo, inutilmente, porque Franco nunca chegou a empregarse a fondo en ningunha negociación. Unha década máis tarde, a Bibesco dedicaría a José Antonio a súa última novela, 'The Romantic'.
O franquismo converteu a II República no paradigma de todos os males e a opinión dominante nos primeiros anos da democracia ensalzou aquel período como o máis superlativo. Menos mal que coa liberdade chegaron tamén os libros, dos hispanistas anglosaxóns ou dos ensaístas de casa, para entendermos máis ponderadamente, as luces e as sombras daqueles apaixoantes anos trinta.
