Ángel Lázaro: a Barraca antes ca Lorca

A conmemoración do día mundial do teatro mentoume a este ourensán que tan só viviu en Ourense ata a chegada da adolescencia, pero xamais se esqueceu dos aires do Miño, que -serodio xa- transformou en trinta e unha evocacións líricas que titulou “Lonxe” e que resumiu nunha expresiva dedicatoria: “Ao meu pobo de Ourense. Á miña aldea de Velle. Lonxe”. Poeta, xornalista, dramaturgo e ensaísta, o teatro foi a súa gran paixón, ata ser quen de imaxinar a Barraca de Lorca denantes incluso có mesmísimo Lorca. Cando, en 1929, publica “El molino que no muele”, Ángel Lázaro escribe un limiar “para una autobiografía”, onde, ademais de relatar algúns apuntamentos iniciáticos da súa vida, exclama: “¡cómo me ha gustado desde niño la farándula!”. A seguir, insire unha declaración enunciativa dos vieiros literarios que tería devecido transitar: “me gustaría hacer teatro gallego en castellano, viajar por España de una punta a otra, militando en lo que pudiera llamarse las barracas del pueblo...” Cando escribe isto aínda o goberno da Segunda República non publicara o decreto -faríao en 1932- que deu pé para o alumbramento do máis romántico proxecto cultural dos anos da esperanza republicana: “La Barraca”. Non sería el, sen embargo, senón García Lorca e Eduardo Ugarte os que converterían en realidade aquel soño do teatro itinerante, se ben, coa súa obra futura non deixou de contribuír a que o mundo da escena se popularizase, non só por España, senón tamén no Caribe, espazos vitais entre os que repartiu a súa xenerosa existencia. É obvio que primeiro tivo que nacer. Fíxoo da man de María Machado, unha moza nacida na cidade cubana de Santa Clara e de Domingo Lázaro, un militar castelán de Burgo de Osma (Soria), que sufriu en carne propia os efectos do desastre cubano de 1898 e que debeu ser destinado a Ourense onde o 27 de xaneiro de 1900 naceu o quinto fillo do matrimonio, ó que lle puxeron por nome Ángel. Cinco anos residiu o núcleo familiar no número 23 da rúa Colón, antes de iren vivir a carón da casa grande de Velle, onde o neno Ángel comezou a dar mostras dunhas inquedanzas impropias da súa idade, de forma que cando aínda non cumprira os 14 anos decidiu -ou decidiron por el- marchar a Cuba. “Como era muy niño, yo entonces, mi padre/ abordo del barco me fue a acompañar./ Allá, tierra adentro, quedaba mi madre/ mis buenas hermanas, mi infancia, mi hogar...” Na Habana, o neno Ángel crece forzado polos traballos que lle van saíndo ó paso e ós que en ningún momento lles di que non, ata conseguir o que enchería plenamente os seus días, o xornalismo. Aprendiz de camiseiro, vernizador, afinador de pianos, talabarteiro, axente teatral, o seu primeiro contacto co mundo da edición tívoo no xornal “El Comercio”, que lle deu a oportunidade de percorrer -e coñecer- a longa illa cubana na que, durante esta primeira etapa, residiu ata 1923. Tres anos antes xa dera conta tamén da súa primeria publicación poética “El remanso gris”, xa asentara a súa presencia no prestixioso “Diario de la Marina”, xa fora citado e dado por desaparecido, para o alistamento militar e xa lles fixera unha primeira visita ós pais, que se volvería definitiva ó mesmo tempo que publica unha das primeiras obras teatrais, ademais dunha biografía do seu admirado Jacinto Benavente. Aínda que pasa uns meses a carón da familia en Ourense, o asento residencial fíxao en Madrid, manancial de oportunidades xornalísticas, teatrais e literarias nas que Ángel Lázaro se sente cómodo, malia que a súa presentación no Madrid teatral non comece con bo pé, xa que logo, as primeiras representacións das súas obras pasan completamente inadvertidas. Así é, polo menos, como se pronuncia “La Zarpa” en xuño de 1925, asegurando que “esto, al menos, es lo que le ha ocurrido a Emiliano Ramírez, quien, con Ángel Lázaro, no han tenido fortuna con las comedias que han estrenado”. Coma un poeta, Lázaro foi dado por morto e resucitou do mesmo xeito có Lázaro bíblico Representación de “La hoguera del diablo”, unha das súas obras teatrais. O inicial infortunio teatral veo compensado, sen embargo, na súa obra vital, pois da man do seu amigo Emiliano Ramírez, Ángel coñece á irmá deste, unha enigmática moza chamada Consuelo, que xa sabía o que era pasar pola vicaría ó ter contraído matrimonio en 1918 na embaixada cubana de Cádiz co influínte diplomático antillán Antonio B. Zanetti, doutor, exsenador e cónsul cubano na China e do que debeu enviuvar pronto, posto que en 1923 xa consta consumado o matrimonio con Lázaro, do cal aflorarían unha filla, Alma, e un fillo, Gabriel. Nesta época aséntase con pé firme entre a colonia intelectual galega e non galega, publica en varios xornais madrileños e galegos, especialmente en “La Libertad”, onde intima con Manuel Machado e, en consecuencia, co seu irmán Antonio, abraza con entusiasmo os postulados da República, coñece e mantén unha cercana pero crítica relación -sempre dende a admiración- con Unamuno, pola súa confrontación con Azaña, e, da man do goberno republicano, viaxa en misión cultural ó Caribe tralo inicio da guerra, que o mantería entre Cuba, Puerto Rico e México ata a revolución castrista de 1959. Residindo en Puerto Rico, Ángel Lázaro vese envolto nun insólito episodio informativo nos derradeiros días de outubro de 1962, cando varios xornais -entre eles o ABC e mesmo a prestixiosa axencia United Press- deron conta da nova da súa morte logo de que Varela Jácome asinase un obituario en “La Noche”. “Ha muerto en Madrid el escritor Ángel Lázaro -titulaba o ABC-. Hace tiempo que había regresado de Cuba y desde entonces su estado de salud era muy precario”. Dous anos despois, nunha entrevista deste xornal na sección “Pulso de la ciudad”, Lázaro comentaba con humor a súa propia “resurrección”, coma a do seu homónimo bíblico. “En pocas horas -dixo- me vi envuelto en la fronda de unos artículos en los que se estudiaba mi obra y en la que se hablaba de mí como desaparecido del mundo de los vivos”. Por fortuna para el, o óbito non lle chegaría ata 1985, deixando atrás un abondoso ronsel literario inxustamente descoñecido en Ourense, que non para Otero Pedrayo, quen dixo de “Lonxe” que era “el libro más profundamente orensano que se haya escrito”.