O Entroido é o ritual máis complexo e significativo da nosa cultura. Aglutina feitos sociais, a economía, o material e inmaterial, o relixioso, o patrimonial, a sátira, a rivalidade, as loitas identitarias... e todo con ese marchamo de ser un elemento que provén do moi antiguo e que nos conecta con tempos remotos.
Tempos remotos para unha exaltación que está viva.
Moi viva e que foi evolucionando a medida que foi cambiando a sociedade. Os ritos mudan a parello que muda a sociedade. Hai elementos que no seu momento cumprían unha función e, no momento no que xa non teñen que cumprila, desaparecen. A xente non repite ritos de xeito autómata por facer que sobrevivan, senón que se repiten prácticas porque seguen funcionando. Un exemplo claro témolo en tocar certas pedras ou lavarse coa auga dunha fonte porque cura as verrugas. A xente segue a facelo porque din que funciona, senón non o farían. E o mesmo no Entroido. En tempos participaban homes, mulleres, nenos e maiores. Pero había roles para cada un deles. Así, determinantes oficiantes do Entroido, só podían ser os mozos solteiros. Hoxe en día a sociedade mudou, e para ser Felo ou Cigarrón, por citar dous, non tes que ser mozo solteiro. Xa non existen ritos de paso da solteiría a ser casado. Así como o exemplo da integración da muller que, de xeito natural, foi sendo unha máis dos oficiantes do Entroido a medida que a sociedade avanzaba.
Viva e, curiosamente, con moitos elementos comúns en sociedades de toda Europa sen daquelas existir Internet nin Redes Sociais. Que explicación ten?
O Entroido é unha costume paneuropea con moitas similitudes. Animais como touros, vacas, osos, formigas, cegoñas, cervos… chocas, máscaras, pelicas, elementos vexetais… todos eses elementos similares poden deberse a tres motivos que explican o vínculo. Un, o ser humano é igual a nivel cognitivo en calquera lugar, así que ante as circunstancias similares da vida que lle rodea pode xerar solucións culturais similares. A xeografía, a forma de producción, o clima… todo está aberto a nosa mente. A segunda razón podería ser a difusión. Cítoche como exemplo o cristianismo. Fai 2.000 anos que comezou a súa difusión e non había grupos de whastapp. Así que o Entroido e os seus ritos tamén se difundiu e espallou porque se quería que fose coñecido. Finalmente, as similitudes poden deberse a unha orixe común. Canto demos algo con tantas similitudes nun territorio tan amplo, eso denota xeralmente que data dunha gran antigüedade, senón non atoparíamos tantos parecidos. No momento no que a diversidade cultural, a poboación e a forma de vida (agricultura e gandeiría) era menor, o Entroido chega a nós como os restos dun naufraxio deses ritos vinculados do paso da invernía á primavera. E, co paso do tempo foron derivando ata chegar aos nosos días percibindo esas similitudes que tiveron un orixe común. O que non quere decir que naceran nun lugar concreto, senón que se desenrolaron nunha sociedade cun modo de vida similar. O mesmo rito, crenza ou máscara que hoxe teñen nomes diferentes, pero teñen un patrón parecido. E non só estéticamente, senón tamén no seu compotamento.
Ourense posúe un bo número de figuras características. A que se debe?
Eu fuxo dos termos concellos e provincias que é algo moi recente e os entroidos non están definidos por fronteiras, senón que traspasan límites. Ourense por moitas e diversas circunstancias como que a costa é máis permeable aos cambios, está máis urbanizada e sufriu máis movementos migratorios, fixo que moitos entroidos se perderan nestas zonas máis urbanas e se conservasen en zonas máis rurais. Pode ser unha das causas de que no interior, en Ourense e tamén en Lugo, permanecesen, aínda que a emigración non lles foi allea. A orografía, a paisaxe tamén é algo no que se debería profundizar máis en calquera estudo, xa que as mascaradas están máis presentes en zonas montañosas. Non só aquí, senón que desde Cantabria ou León ao Tirol, Portugal, Austria, Bulgaria, as montañas do Atlas…
Para achegarnos algo máis a todo este cosmos, vén de publicar “Descifrando o Entroido. Manuel básico para entender o Entroido galego”
Quixen facer un libro moi sinxelo para todos os públicos. Non é un tratado antropoloxico (iso sairá mais adiante…). Recolle, precisamente todas esas dúbidas que hai ao redor do que é un rito e os seus posibles significados, que son os oficiantes, porque uns visten de determinada maneira, ou o porque dos animais. Todo explicado de xeito resumido e acompañado de fotografías. Un manual básico para que a xente que se achegue ao Entroido entenda que o que está a ver non é unha simple festa lúdica, senón que é algo máis profundo, perfectamente estructurado e cunha serie de elementos extraordinarios que non ocorren no resto do ano.
O que está claro é que para descubrir a singularidade de cara Entroido é preciso achegarse ao lugar de onde é orixinario.
Temos que diferenciar a máscara, que se pode desprazar a calquera punto para participar en mascaradas ou outros encontros, do que é o propio Entroido. Un exemplo, reunirse en familia en Noiteboa para cear, é un rito. Agora que se nos vamos todos xuntos de excursión as termas de Outariz, non é o rito da cea de Noiteboa. Por iso é necesario ir a descubrilos no seu lugar de orixe, con todo o que o rodea, desde a xeografía, o patrimonio, os veciños… todo o que rodea a máscara, e, por suposto, ela mesma, é o Entroido.
A declaración do Entroido como Ben de Interese Cultural Inmaterial suponse que garante que se protexa e perviva.
É a figura xurídica de protección do patrimonio, material ou inmaterial, máis ampla. Así, ser Bic implica que a administración debe encargarse de que sexa protexido, conservado, e fomentar a súa investigación e divulgación para que siga sendo un ben cultural vivo transimitido de xeración en xeración. Así que, que se vele por aqueles elementos máis significativos da nosa cultura, que de todos xeitos é unha obriga constitucional, non pode menos que parecerme ben. Eso si, teño os meus matices. A clave está en como se defina o ben, xa que según isto se determinará o que quedará dentro e fóra. Tema que vai ser moi sensible. E tamén como se define a comunidade de portadores. Isto é que para definir un ben inmaterial ten que haber unha comunidade de portadores, un grupo amplo de persoas que foron os que foron transmitindo esas prácticas. E os portadores do Entroido é moi ampla, desde o que o vivíu de neno, ao que participa ou fai as máscaras. O que tamén é necesario é ir en clave galego, non entroidos individuais.
Teño que resaltar que en Galicia temos un patrimonio único en todo o Estado e en Europa, cunha riqueza que en moitos sitios non teñen, e só temos dous Bens de Interés Cultural de Patrimonio Inmaterial: a obra de Castelao e a Carpintería de Ribeira, cando en Cantabria, por exemplo teñen 15 ou 16 bens.
Falando de Galicia en xeral, o que hai que destacar é a cantidade de mitos e ritos que temos.
Galicia é unha fonte incabable deles. En termos arqueolóxicos, cando os arqueólogos excavan, según as capas de terra que existan ata chegar a algún achado, eles falan de “potencia”. E a nosa cultura é moi potente. Cunha antigüidade que, aínda a día de hoxe, nos permite tomar notas directamente de persoas que están vivas. Unha herdanza inmaterial transmitida de xeración en xeración, da que aínda queda moito por saber.
E penso que corre bastante presa estudalo.
Estamos claramente nunha emerxencia etnográfica. O tempo pasa e o número de transmisores cada vez é menor. Date conta que, desde a Xeración Nós e persoas como Fraguas, Vicente Risco ou Xocas, houbo un gran baleiro de estudos que afondasen neste eido. Un pulo que se perdeu por circunstancias históricas e que fixeron que aínda hoxe en día arrastremos as súas consecuencias. Temos tres universidades e ningunha imparte Antropoloxía. Se queres estudar este grado deber ir a Madrid, País Vasco… ou facelo por medio da Uned, coas carencias na fomación da cultura galega que isto provoca.
A modo de remate, que hai que facer para gozar e vivir o Entroido?
Antes de nada, o Entroido non é un espectáculo. O Entroido supón que ti entras nunha comunidade que non é a túa, e que tes que respectar as normas dese lugar. O primeiro é responsabilidade, saber onde vas e como funciona ese rito. É decir, sei onde estou e sei como funciona. A ninguén se lle pode ocorrer ir e abrazarse ao Oso, ou meterse no camiño dos peliqueiros, ao igual que non se lles ocorre facer o pino no altar dunha igrexa. Respecto á xente que te acolle, que che está abrindo as portadas da súa casa para convidarte a festexar a súa festa. E ten que ser participo. Participa. Desfruta. E agradece que te deixen compartir e participar con eles. E, dende aí, mente aberta para descubrir ese mundo fascinante. E, con esa mente, vas precisar de anos e anos, para ir descubrindo todos os elementos. E despois xa quedarás con aqueles nos que se potencia o que máis che gusta.
