No terceiro curso do bacharelato (plan do 53, non é por nada) impartiunos aula de Física e Química Don Ricardo Sádaba Sanfrutos; a quen nós coñeciamos como Kekulé. Facíanos graza como arrastraba os erres ó nos dar a definición de valencia química: a capacidade de saturación dos átomos con “rrrrrrrrrrespecto” ó “hidrrrrrrógeno”. Era baixo e afectado de poliomelite, levaba un bigotiño recortado á moda da época, e camiñaba lenta e dificultosamente. Recórdoo con afecto.
Superado o terceiro curso do bacharelato elemental, xa en cuarto, quen nos impartía a tal materia era Don José Souto Vilas, digamos que era un sabio algo excéntrico e cun algo de manías; por exemplo, a de que asistiramos ás súas aulas correctamente vestidos. Sempre logo da media hora do recreo.
En razón desta súa peculiaridade, levada ó máximo. Levabamos con nós, a maiores dos libros de texto, un cepillo pra lle sacar brillo ós zapatos e un peite co que ordenar as nosas suorosas guedellas, así afectadas, logo de xogar ó fútbol; algo que el odiaba: “Andan tras do balón coma lobos tras das ovellas” reconvíñanos; logo aconsellábanos que practicaramos “o nobre deporte da pelota vasca”.
En resume, que entrabamos enfundados con chaqueta, co nó da gravata no seu sitio, os zapatos o máis brillantemente exhibidos e o pelo mollado antes de ser debidamente peiteado. Afixémonos a elo e aínda hoxe non nos custa nada poñer unha gravata, cando xa a penas se levan.
No ano 1982, o hoxe extinto Diario16, concedía anualmente uns premios ós artistas revelacións, outorgados por votación dos seus lectores. Nese ano o de literatura déronmo a min por “Memoria de Noa” e alá me fun eu a Madrid, como se fora á clase do profesor Souto Vilas. Como sería a cousa -eu sempre tiven sona de ser algo “estirado”- que unha xornalista arrimóuseme micrófono en ristre pra me preguntar, non sen certa agresividade, “que facía un escritor coma min levando un premio coma este”. Confeso que me colleu de sorpresa e que non me gustou nada; así que, co mesmo e algo desabrido ton que o usado por ela, revireime respondéndolle “señorita, eu non lle escribo coa gravata”. Tampouco lle debeu gustar moito. Alí mesmo deu por rematada a miña intervención.
Hai uns quince días concedéronlle a un meu traballo o Primeiro Premio Emilia Pardo Bazán de Relato Histórico, convocado pola Cátedra Vargas-Llosa e máis a Real Asociación de Hidalgos de España. En tal oportunidade, refírome á da entrega do Premio, á que eu acudín sen gravata, conste, un rapaz novo, que ben puidera ser neto daquela arroutada moza do ano 82 que me asaltou no Palace madrileño do xeito que queda reseñado, preguntoume coma “un escritor coma min” se presentaba a un premio como ese. Sospeitei que se referiría ó feito de que nin a Cátedra Vargas-Llosa, nin a Real Asociación de Hidalgos de España se lle antollaban ou pouco “progres” ou un pouco “rancias” pra un escritor “coma min”. Pero como xa vou vello limiteime a responderlle “Xa ves, e tan contento”. Logo quedei cismando. Han ver no que.
No ano 1990, en Turín, concedéronlle ó “Xa vai o Griffon no vento” o Premio Grinzane-Cavour á millor novela estranxeira publicada en Italia nese ano. Comigo foron finalistas a rusa Tatiana Tolstoia e o alemán Torsten Becker. Tatiana era sobriña neta de Tolstoi e Torsten era aínda un rapaz. Torsten acababa de publicar o seu primeiro libro e comentoume que no seu país, en Alemaña, un escritor novel que acadara a ser editado por primeira vez podería, logo desa primeira e feliz circunstancia, vivir xa do seu traballo literario. De volta prá miña casa, xa con este meu último premio na man, vin cismando no raio do rapaz e no que pensaría cando me fixo a tal e atravesada pregunta. A que se referiría ese “un escritor coma min”: a ter un certo recoñecemento e unha xa longa traxectoria? acaso á miña idade? Nese momento acordeime do entón rapaz alemán e das expectativas que se lle abriran como escritor: xa podería vivir do seu oficio durante o resto dos seus días. E díxenme que esas cousas pasarán en Alemaña, pero non pasan eiquí.
Eiquí os máis dos escritores con certa e recoñecida traxectoria, con certo e real coñecemento, agás moi honrosas excepcións, estando xa a piques de escribir a súa derradeira novela, aínda non poden vivir digna e sosegadamente do traballo ó que se entregaron de por vida. Por iso ten que escribir nos xornais, por iso ten que dar conferencias, por iso imparte talleres de escritura e por iso debe presentarse a premios arriscándose a non levalos e recibir unha cura de humildade, totalmente innecesaria a partires de determinada idade e de máis ca unha xustificada experiencia. Por iso, ás veces, mesmo ten que pintar a mona pra poder chegar a fin de mes coa debida solvencia e a xa citada dignidade.
Diría máis, ata hai ben pouco a ese tipo de escritor, xa pensionista pero non xubilado -xa saben, hai que chegar a fin de mes- estáballe vedado o exercicio da súa profesión. Como a cifra anual de ingresos fose superior á da pensión caíalle a do polbo: mazaban nel a eito e a colleito. Algúns houbo que, xa arruinados, seguiron pillados por débedas coa Facenda. Non está escrito que isto non volva suceder pois réxese polo capricho dos gobernantes de quenda e da opinión que a cada feixe deles lle mereza o mundo da cultura. Non digo que teña que ser coma en Irlanda onde seica os escritores non pagan impostos. Alí dan por feito que as súas obras han ser, á súa morte, patrimonio público de xeito que este se ha sentir así recompensado de xeito que os creadores poderán exercer o seu traballo ata a conclusión dos seus días sobre a Terra.
Non sei se de ter caído na conta lle tería que ter respondido deste xeito ó rapaz desoutro día n’A Coruña. Quizás non. Quizás tería sido abondo con dicirlle que me honra a concesión do premio que leva o nome de Dona Emilia, outorgado por xurado tal coma o que mo outorgou e patrocinado por dúas entidades tales coma as dúas citadas. Pero sucede que un xa vai vello e xa anda frouxo de reflexos.
