Omapa de Fontán é un doso nosos símbolos. Feito por un matemático e cartógrafo a inicios do XIX, foi o mellor de España e non superado ata mediados do XX. Un mapa adorado polos homes de Nós, especialmente por Otero. Non lles vou falar del, porque ata mañá poden correr a velo na exposición Galicia de Nós a nós, no Marcos Valcárcel. Eu téñolles con el unha historia persoal da que xa lles falei nunha ocasión, pero como os xornais son arte efémera e os que xa non imos para novos repetimos as cousas, voulla referir de novo, porque parece unha “Cousa” de Castelao, un deses microrrelatos para facer pensar e deixar un certo amarguexo na boca.
Tarde húmida e fría dun día de agosto de 1987. Achegábame ás miñas clases no Instituto Arxentino de Cultura Galega na sede do Centro Gallego de Buenos Aires, Belgrano, 2199, primeiro piso. Deixo atrás as portas dos despachos de Presidencia, Contaduría, oficinas... e diante do mapa de Fontán que levara Otero na súa viaxe de 1947 e que estaba xunto á vitrina coa terra das catro provincias que levaran para o enterro de Castelao, unha velliña saloucaba coa cara pegada ao mapa. Ía con tempo sobro e pregunteille que lle pasaba e se a podía axudar.
Coa voz entrecortada faloume da súa vida. Filla única, levárana con tres anos a Buenos Aires. Fora criada de servir, non tivera fillos nin arrimo, e agora, de vella, estaba soa no mundo e non tiña nin para comer. Sentira das pensións non contributivas de España e quería unha, pois nunca renunciara á nacionalidade e sabía doutros emigrantes que xa a cobraban. Pero ela non tiña papeis. Precisaba un certificado de nacemento do concello no que nacera... E a traxedia é que nin sabía cal era. Nunca se cartearan os pais cos parentes -ai das circunstancias de moitas idas a Buenos Aires!- e estaba perdida. Eu pregunteille polas orixes. E ela contestoume segura. “Mi famila era de León”. Eu, sabedor da confusión alá de “gallego” e “español”, pensei que se enganaba... Faleille de que León non era de Galicia... Ela díxome que seus país tiñan o mesmo acento que tiña eu e que falaban en galego cos veciños...
Daquela deixeille caer nomes: Bierzo, Ponferrada, Vilafranca, Carucedo, Cacabelos... E ela insistía: “No, no, de León, eran de León”. E pregunteille se recordaba algún outro nome... E díxome que Piñor. Daquela, acendéuseme unha luz. E seguín con outros nomes: “Cea, Vilamarín, A Peroxa...”. Ela agora acenaba coa cabeza abaixada, ocultando as grosas bágoas que saían do pozo das lembranzas que aboiaban... E faleille da igrexa de Santa Baia de León, ergueita solitaria, a distancias das casas, pois había anos andara eu coa miña moza, ás voltas co románico nos Chaos de Amoeiro e Vilamarín. E si. Tiña ela razón, seus pais eran de León, galegos de León, Vilamarín, provincia de Ourense.
Leveina ao lugar onde ía dar as clases -non chegara aínda ningún alumno, era cedo- e fíxenlle un borrador da carta ao Concello explicando o caso e solicitando a partida de nacemento. Ao rematar, coas súas mans engurradas colleu as miñas e abaixando de novo a vista díxome que non tiña nada para darme, nada co que pagarme... Antes de que eu puidese falar, ergueu os ollos e fitándome fixamente dixo: “Pero rezaré por usted todos los días de mi vida. Todos los que me queden. Todos”. Eu sorrín, puiden albiscar no fondo daqueles ollos húmidos e azuis os desacougos da súa vida, e díxenlle que ese era o mellor regalo que podía facerme. Marchou de alí cun andar pousado, arrastrando os pés, mentres entraba o primeiro alumno.
Aquel día faleilles do Fontán.
