O profesor Ogando, sabémolo ben quenes fomos seus alumnos. Algúns mesmo seus discípulos, o que non ven sendo exactamente o mesmo. Moito nos acordamos das súas clases. Non só nos facía memorizar poemas, algo que aínda hoxe lle agradecemos non poucos de nós, senón que dábamos pequenas e maxistrais leccións a cerca por exemplo da utilización da ironía coma recurso literario.
Cando escribín “Breixo”, que non é outra cousa que a historia da vida dun paranoico revindicativo, lin moito sobre paranoia grazas a axuda do home dunha miña curmá. Fíxeno de xeito que me enterei do que era, do que é o pensamento proxectivo. Cheguei a entender non só tal en proceso mental senón tamén no relacionable que é coa ironía.
Ogando adoitaba poñernos exemplos ó respecto. Recordo o daquela muller que, dirixíndose a outra das que daquela se chamaban de vida airada, é dicir unha putiña, berraballe diante de todo o mundo: “Heite chamar o que non te chamou ninguén, heite dicir o que deica hoxe ninguén se atreveu a dicirche, voute dicir o que nunca pensaches que o escoitarías e voucho chamar diante de todo o mundo pra que todo o mundo saiba de quen te tratas, voute chamar... muller honrada!” E a ver quen, logo de insulto tan ben administrado, se atreve a presentar demanda ningunha nun xulgado.
Os galegos somos moi dados á ironía, ou erámolo antes desta castelanización brutal que ultimamente nos invade. Unha das probas é esta da utilización da ironía e outra a persistencia do que os psiquiatras chaman, ou chamaban, que non estou ó día, o pensamento proxectivo. En que consiste? Nos libros que me recomendou ler o meu contraparente explicase que cando alguén se dirixe a un paranoico dicíndolle algo, este pensa que llo di pra que entenda outra cousa ben distinta: razón esta abondo como pra que lle conteste con outra que non teña que ver con ela de xeito que, se quere entender, que quererá facelo, que o entenda. Non sei se isto terá moito que ver, ou non, co recurso á ironía; pero entendo que nós somos moi do “ó revés cho digo pra que millor o entendas”.
Cando San Policarpo (69-167?) bispo que foi de Esmirna e mártir clamaba a Deus do seguinte xeito: “Meu Deus! Meu Deus! En que século me fixeches nacer! En tempos tan interesantes!” Cando así disque clamaba, estaría agradecéndollo ou reprochándollo? Nós, que somos galegos e tamén estamos vivindo tempos moi interesantes, pensariamos moi doadamente que non llo estaba a agradecer en absoluto pero, faría o mesmo un castelán? É de supoñer que non, senón pratéenllo a algún castelán que sexa da corda da señora Díaz Ayuso e a ver que lles contesta.
Isto da elocuencia así entendida e o número de reviravoltas ás que se nos presta, as distintas opcións que poden xerar en nós, prodúcese con moita máis frecuencia do que se puidera sospeitar nun principio. O feito de que así suceda élles cousa de moita divagación imprecisa, que é o tipo de divagación que a min máis me gusta, por certo.
Jules Renard, a finais do século XIX, no 1888 pra seren exactos e por si así o desexan, falando de San Andrés, o apóstolo que levou morte de cruz, padecendo tal martirio ó longo de vinte días, ata que expirou, recórdanos que durante todo ese tempo non deixou de predicar a Boa Nova que Xesús de Nazaret lle encomendara. Xa é ser elocuente.
O curioso son os desastres ou os milagres que tan elocuente alarde pode xerar. Ó longo deses vinte días de predica, segue considerando Jules Renard, o escoitaron vinte mil persoas cativadas pola súa elocuencia sen que, durante todo ese tempo, ningunha delas pensara en liberalo de suplicio tan cruel. Xa é ironía.
Será moito supoñer que tal actitude dos seus ouvintes puidera deberse, por un lado, a un milagre de San Andrés, pero por outro non sei se a unha enorme covardía, a unha tremenda indiferenza ou a unha dureza de espírito insospeitable. Isto das preguntas é algo que adoita ser pouco ben considerado.
O mesmo test respondido nos Estados Unidos de América do Norte ó tempo que en España pode descualificar a aqueles que o respondan; por exemplo, imaxinemos que a pregunta clave, ou a pregunta trampa, como queiran chamarlle, é a seguinte: “Que se garda nas igrexas?” Un rapaz noso que estivese nos EEUU respondería de contado que o que se garda nas igrexas é o Santísimo Sacramento. E sería suspendido. O rapaz ianqui que respondese en Madrid ó mesmo test, respondería que o que se garda nas igrexas é silencio. E tamén sería suspendido.
Non é cuestión tan só de elocuencia, nin de ironía ou de pensamento proxectivo, tamén o é de entendedeiras; isto é de intelixencia. As entendedeiras veñen determinadas non tanto pola condición humana como por un conxunto de cousas que me aforrarei de enumerar, non vaia ser que pensen que, se o fago, é porque os considero estultos e ignorantes. Tan evidentes se me antollan. Non se me alporice ninguén, un rapaz de aldea da miña xeración era absolutamente dono dunha cultura ancestral, no seu medio, e absolutamente inculto nun medio urbano... e viceversa. Sucede hoxe o mesmo?
Calquera tempo pasado non foi millor. Os actuais son millores, moito millores de calqueira dos que os antecederon, pero só en determinado numero de cousas. Ó tempo son inferiores nalgunhas outras. Temos o mesmo contacto coa realidade que tiñamos hai sesenta anos? Pode que moitos do lectores si a teñan, pero seguro que moitos outros máis carecerán dela. As sombras da caverna platónica proxéctanse hoxe nas múltiples pantallas que se ofrecen ós nosos ollos. Dende a diminuta do móbil á do enorme televisor. E así como estamos confundidos, enalleados de nós mesmos, absortos. Cheos de ironía, ás veces; confundidos co propio pensamento proxectivo, noutras tantas; camiñando a cegas, case sempre.
