Non sei como sería en Nanín, alá no alto, pero en Allariz, contando a partires da Palentina, que era onde paraba o bus do Villalón, contando dende alí deica a altura da igrexa de San Bieito, no alto do campo da Barreira, cheiraba a saín que non é que alimentase, pero si que se notaba. Notábase moito.
Dende a ponte nova que hai chegando pola estrada vella, a abeirada de pradairos que viñan abeirándoa case dende Gundiás, terra de bos augardenteiros, ata a Gloria, onde facían parada e fonda os que viaxaban dende a Mesquita á capital da provincia, todo era, aínda o é, unha costa pina pola que os camións que levaban o peixe a Madrid deixaban escorregar un regueiriño de auga, chea dese saín que en min introducía saudades de Pontevedra.
O saín era, aínda o é, a graxa que teñen os peixes. Esa graxa íana perdendo, por moito que os levasen en camións cheos de xeo, según estes avanzaban camiño dos grandes mercados madrileños. O cheiro de saín traíame o de Pontevedra, daquela Pontevedra na que aínda non estaba a fábrica de celulosas, esa peste, e polas noites podías escoitar o bruar dos barcos que se achegaban ó peirao das Corbaceiras dando por finalizada unha marea ou traendo, dende a illa de Ons, unha parturenta que chegaba a terra convertida xa nunha nai feliz e satisfeita. Os illeus, as xentes da illa, éranche todos así, rexos e calados.
Cando había unha disputa os adaíls, os dous homes que representaban a cada unha das dúas partes en litixio, ían á praia onde había un canaval pra levar a cabo unha ordalía. Pelexaban entre eles ata que un dos dous cedía, rendéndose. Arrincaban cada un deles seu feixe de canas e batíanse con elas ata que un dos dous caia esgotado, exhausto. Os illeus, así se lles coñecía en toda a ría de Pontevedra, eran poucos e fortes, barís e serios, reconcentrados. Pero eran poucos. O ritual das canas impedía a perda de sangue, a perda de homes, a causa de litixios case que sempre inútiles e improdutivos. Non había mortos naquelas contendas, nin sequera sangue. Todo canto home ou muller alí había eran necesarios.
O progreso empuxou ós illeus fóra de Ons. As súas mulleres non acoden a parir ó hospital de Pontevedra e, se o fan, é acudindo ó dende Bueu de xeito que unha cultura ancestral se non se perdeu xa de todo está a se perder dunha vez por todas.
Nestes días de zonchos e ánimas rescatadas a base de castañas, tamén de viño novo que, polo San Andrés, xa vello é, a min dáme por evocar o arrecendo do saín e me poñer melancólico ó tempo de me preguntar porque os galegos, que somos poucos e corremos o perigo de ver extinguido o noso xeito secular de habitar o mundo, non nos procuramos un canaval no que dirimir as nosas diferenzas, pra ver de subsistir coma o que somos dende hai séculos sen por elo deixar de ser cidadáns do mundo. E mentres imos derramando o noso e colectivo saín polo camiño.
