De neno lía eu La Región tombado no chan. Sempre tombado no chan pra que non me doese alá por onde a miña quinta lumbar viñera mal de fábrica. Facíao na galería de atrás da casa da miña avoa; dende ela, podía contemplar o tellado de zinc de Mobles Rodríguez, o xardín dos Vázquez-Monxardín acto seguido e, alongando máis a vista e facilmente, o Couto dende onde cara o solpor adoito chegaban uns berros desoladores que se me ofrecían propios dun tolo ou cando menos de alguén moi trastornado; ás veces, imaxinaba ver a casa na que imaxinaba que vivía unha sobriña de Eugenio Montes (algo falanxista de máis, si, pero bo poeta) que moito me atraía a min e máis á miña mirada.
Estendía o periódico no chan, aberto de xeito que, ó ver dúas das súas páxinas, a elección do que ler se me fixera máis rápida e doada. Lía sempre as entrevistas, e lía sempre a sección “Al margen” que firmaba Outeiriño, pero tamén as páxinas de sucesos. En ocasións e según fun medrando collía unha páxina enteira, enrolábaa coma se fose un habano -un xaruto diciamos entón- e pasaba a me recluír no retrete como se realmente o fora, como se fora un habano. Con todo non creo que chegara nunca a fumarme unha edición enteira.
Ver o que lle pasaba á xente era o que máis me entretiña. Entre ler o periódico do xeito que digo, observar á xente que pasaba por embaixo do balcón do primeiro piso no que vivía a miña avoa, e soñar con que efectivamente fose aquela a casa da sobriña de Montes, alá se debeu ir gran parte da miña infancia. Niso e máis en ler.
Daquela as señoras ían de visita á casa doutras señoras. Facíano a data fixa: os martes recibía a señora de López, os mércores a de Gómez, e así os máis dos días da semana. Non recordo que día era no que recibía a miña avoa, pero si que as máis das veces me pillaban lendo e que algunha das visitantes adoitaba arrincarme o libro das mans, ver de que libro se trataba e admonizar acto seguido á miña avoa: “¿Regina, cómo le dejas leer estas cosas a este niño?” Miña avoa xa tiña sempre a resposta preparada: Se non o entende non pasa nada e, se o entende, é que xa pode lelo. Iso era, máis ou menos, o que dicía antes de seguir servindo chocolate con picatostes á señora inquisidora de quenda. Miña avoa era unha integrista católica moi considerable, pero unha lectora empedernida e intelixente que me deixou ler, por caso, “Los pazos de Ulloa” máis ben cedo.
Escribo isto antes de saír pra A Coruña. Alá irei participar nunha mesa redonda na que algúns escritores falaremos a cerca da condesa de Pardo-Bazán: Jesús Ferrero, Blanca Riestra, J.A. Mañas, Estibaliz Espinosa e quen isto escribe. Trátase de parte dun congreso celebrado arredor da persoa e da obra da condesa de Pardo-Bazán e non teño nin idea do que eu poida aportar de interés; millor dito, a idea que teño é a de que non podo intentar dicir nada que interese. Só a miña experiencia de lector. Sabendo como sei que iso non é moito e ha resultar de pouco interés. Pero algo terei qué dicir.
Sempre me interesou moito, iso si, a liberdade de pensamento e de criterio que a condesa amosou todo ó longo da súa vida educada que foi ó respecto polo seu pai, un pai que sempre lle avisou de que unha muller é tan quen de chegar a algo coma un home. Non sei se alguén falara alí, grazas a tan longo programa, desa figura paterna que a min antolláseme fundamental. En tempos lin atentamente a correspondencia que mantivo con Benito Pérez-Galdós dado que foron fervorosos e acendidos amantes. Pero só lin as que escribiu ela en ausencia das que lle escribiu el. Por iso sei máis da coruñesa ca do canario do que só coñezo unha resposta. A que lle deu, subindo un e baixando outra as escaleiras do Ateneo madrileño. Adeus, vello chocho, saudouno ela. Adeus, chocho vello, respondeulle el. Xa ven que cousas.
Agora sei máis de Pérez-Galdós. Nesas irritantes horas de espera aéreo portuarias adoito ocuparme na lectura. Esoutro día, en BCN, fíxeno co libro do profesor Adolfo Sotelo, titulado “Conversaciones”, no que, logo dun prólogo das que mantiveron co escritor diversos xornalistas dos seus tempos, podes adquirir unha idea, entendo eu que moi cabal, sobre o gran novelista que foi Don Benito. O mesmo Don Benito a quen os envexosos alcumaban de “El Garbancero”. Tamén podes empezar a entender como posible a comisión que disque se formou tan axiña como se soubo que era candidato ó Nobel. Unha comisión encargada de acudir a Estocolmo pra se presentar na Academia sueca e pedir... que non llo concedesen. Non llo deron, claro.
A escolma das entrevistas está tan ben feita que dubido que unha biografía acabe proporcionándonos unha visión tan certa do escritor como a que se describe no conxunto delas. A feita por Enrique Glez. Fio (El Bachiller Corchuelo) é demoledora. A de Luis Morote pode resultar, en cambio, enternecedora ó nos presentar a un ser que non ten nada ou pouco que ver co anterior. A anterior a esta, a de José León Pagano amósanos a un home preocupado polo devir das cousas: o interés de Portugal, empuxado polos ingleses, en se facer coa costa galega ou a opinión a literatura catalana: “creo que é unha perda de tempo que inxenios superiores se malogren escribindo nun idioma que non le ninguén”. Lástima non poder, malia que poder si podo, pero non debo, falar do amante da condesa ó tempo de o facer dela. Deberon ser, foron unha parella excepcional; sen ningunha dúbida. Eu débolle a ela -a ela e máis tamén a Elena Quiroga- o feito de caer na conta de que se podían escribir historias a cerca da xente que eu vía pola calle ou cando ía a Allariz e contemplaba, tamén cando os escoitaba falar, ós doentes que facían quenda na consulta do meu avó. Pra min, con independencia dos resultados que cada quen xulgue, foi un moi importante descubrimento. Na casa da miña avoa lía en castelán, pero na dos meus pais lía os libros en galego que meu pai atesouraba, daquela todos de poesía. Os de prosa chegarían ben máis tarde. Aínda o fan. Aínda están chegando. Que sigan facendo por moitos máis, por mil primaveras e mesmo algún outono.
