Ando a traballar nun denso compendio recompilatorio e extenso para unha prestixiosa revista de cultura e historia da miña experiencia como xornalista no que atinxe á serie de persoeiros de Galicia e España ós que coñecín, tratei e entrevistei. Vai ilustrada con fotos orixinais que lle engaden aínda máis valor. Dos galegos xa teño falado dabondo, desde Otero Pedrayo a “Xocas”, Blanco Amor, Cunqueiro, Ferro Couselo, Paz-Andrade e mesmo a Eugenio Montes, o comandante Soutomayor, secuestrador do “Santa María”, Arturo Cuadrado, Luis Soto, secretario de Castelao. E tamén Gil Robles, Dionisio Ridruejo, Santiago Carrillo, Enrique Líster, Celia Gámez, veteranos que loitaron na resistencia francesa ou sobreviviron a campos nazis como Mercedes Núñez, xenarais como Gutiérrez Mellado ou Díez Alegría; políticos como Adolfo Suárez, Felipe González, Alfonso Guerra, Rajoy e outros coetáneos. E mesmo entre os personaxes curiosos do mundo, coñecín ao magnate tabaqueiro Zino Davidof e a empresarios de soa, como José Fernandez ou Regojo, o das camisas. E unha longa nómina, e como xa dixen, na maioría dos casos as entrevistas gravadas se atopan depositadas por min no Arquivo Sonoro de Galicia en Santiago.
A cousas é que por mor desta causa, ademais de remexer nos meus miolos ando a recuperar todo o material publicado e conservado, e neste caso, volvín a desfrutar do abondoso verbo de don Ramón Otero Pedrayo que é, sen dúbida, un dos máis extensos que conservo. Alí están as entrevistas da radio e sobre todo a serie de traballos publicados nos espazos culturais da prensa de Galicia pola que pasei ao longo de medio século de xornalismo, mesmo cando xa estaba alistado como profesor da Universidade, que foi a miña derradeira etapa profesional. ¡Pero que emoción andar de volta naquelas tardes que pasei xunto a don Ramón na súa casa da Rúa da Paz ou mesmo no chan de Amoeiro!
Logo de falar do singular fotógrafo Angel Llanos, que aporta a meirande parte das fotos do traballo, este empeza coas evocacións de don Ramón, o que me fixo ter que facer unha escolma de tanto valioso material. E comeza deste xeito: “Ando amolado dos “divertículos”, que non sei exactamente que son. Deben de ser uns pequenos trasgos que me bailan ó redor do intestino. Deben de ser unha especie de trasgos burleiros”, que me contara tomando un café na súa casa ourensá. Un é, como coido que dicía Oscar Wilde, memoria de si mesmo, do tempo de cada un e das cousas que paga a pena lembrar. Ter á man a don Ramón, a Ferro Couselo, a Xocas, permitíanos, como no meu caso, achegarse ás fontes primixenias, seguras e documentadas das cousas que un quería saber. Xa teño lembrado a retranca e o humor de Otero Pedrayo. Empezaba falando dunha cousa e brincaba a outra. E logo, ao remate da entrevista dicía: “E perdoe que non lle fale máis porque a miña erudición é pouca”
Cando morreu Otero Pedrayo traballaba no século XVIII para o tomo correspondente da Historia de Galicia, por el dirixida, publicada polo Centro Galego de Bos Aires. Mergullábase don Ramón na historia xeral e contaba: “Van publicados tres tomos. Eu realmente xa non dirixo nada porque vou vello. Pero comprometinme co Centro Galego en lles face-la historia do século XVIII e do XIX. Hai que meterse moito co arcebispo de Santiago de Compostela, non queda máis remedio, anque con moito respeto. Era moi egoísta e un dos grandes cabaleiros. Tamén estou traballando en cousas miúdas, sempre hai moito que facer. Quero facer unha novela sobre o mundo dos pazos. Quixera que fora unha novela material e espiritual”. De súpeto daba unha viraxe completa: “¿Sabe cal foi unha das desgracias de Santiago de Compostela?”, preguntaba e respondía sen dar tempo de matinar a resposta: “A desgracia de Santiago é non ter tido Ópera. ¡O que houbera sido Santiago con Ópera! Velaí cidades italianas máis pequenas que Santiago, e entroques teñen Ópera. Con Ópera, Santiago houbera sido unha das grandes capitales de Europa. Mesmo que así tamén o foi, máis quedouse demasiado pequena, demasiado rural”.
Nunha das derradeiras ocasións que estivéramos falando, contoume que quería escribir un libro sobre Pardo de Cela, complexo e documentado, dadas as controversias sobre o personaxe. Era divertido don Ramón, e quero relembrar unha daquelas probas: Estabamos a falar da presencia dos invasores franceses en Galicia e me contaba: “O meu avó presumía de que Ourense fora a única cidade de Galicia na que os gabachos non entraron de fronte. ¿E como sería iso se Ourense nunca tivo murallas?”, e de seguido engadía: “Se non hai murallas están os peitos dos homes. O que o meu avo non contaba era que había tanta lama nos camiños que os canóns se lles entouraban, e por iso para entrar en Ourense tiveron que dar una reviravolta”. E sorría picaramente.
