Aínda que agora temos un tempo delicioso, como corresponde ao “veranciño de San Miguel”, o certo é que setembro principiou cos ceos toldados e os ventos desatados, anunciando tormentas e treboadas que nos días seguintes e noutras zonas da península causaron severos e moi serios estragos. “Setembro ou seca as fontes ou leva as pontes”, e tamén: “En setembro arden os montes e secan as fontes”. E así, coas chuvias de principios de mes, aos meus excompañeiros de traballo se lles arranxou a campaña; un tempo tépedo e calmo onde apenas houbo incendios, que iso é o que debería ser, e non o frenesí doutros anos, en que aos tolos, inconscientes e atormentados se lles dá por plantar nos días máis secos e ventosos do ano. E, aínda así, nos dous meses anteriores apenas caeran unhas pingas: en todo agosto só choveu un día: o 18; e en todo xullo só dous: o 8 e o 29; de xeito que ata o primeiro deste mes, día en que comezou o “outono meteorolóxico”, só chovera en todo o verán unicamente tres días. Logo chegaron as gotas frías: “Vento sur que á noite entra, pola mañá máis tormenta”; nun tempo de bochorno en que as xentes se botaron ao campo receosos e coa ollada trabada nos espesos nubeiros para facer a vendima. “En setembro vendima correndo” ou “Pola virxe do Portal (patroa do Ribeiro) pon a xente a vendimar”.
Porque setembro é tamén o mes das virxes, cuxa data oficial é o día 9, a festa da Natividade da Virxe María, día das Natis e das Nurias, e tamén das Covadongas. Por iso comeza o mes coas campás anunciando aos catro ventos as novenas máis concorridas e celebradas do ano. Días de misas continuadas, de concentración de devotos nos afastados e solitarios santuarios da vella Gallaecia de San Martiño de Braga. É o tempo sereno, acolledor e reflexivo das grandes peregrinacións, dos longos desprazamentos cara ao alto dos montes ou cara ás fondais sombrizas onde residen os santos. O tempo de irmos a pé (algúns descalzos para esfolar os pés) ao Cristal, á Saleta, ao San Cibrao, á Peneda portuguesa ou ao máis celebrado de todos: á Virxe dos Milagres do Monte Medo, que non vén de medo senón de meda, medorra ou túmulo.
En tempos, na miña bisbarra e ao igual que en moitas outras partes da vella Galicia, cando aínda non existía o sendeirismo nin o zumba nin o pilates, saían centos de persoas lanterna en man en pequenas expedicións nocturnas camiño das altas montañas que nos afastan de Portugal; para logo dunha chea de quilómetros arrexuntarse paseniño e chegar alborozados á primeira misa da mañá no santuario mariano do que fala Méndez Ferrín en Arraianos. Era o tempo das romarías, de cando había xente nas aldeas e pechaban os comercios porque a vila próxima se desprazaba para comer ao estilo romano nos verdes prados que rodeaban o santuario. O tempo das grandes enchentes en que corría o viño e o mordomo botaba a casa pola ventá. Eu recordo comer, o día grande do San Cibrao (o 26), así de seguido e case sen respirar: empanada de carne, polo asado, rolo, cabrito, brazo de xitana, flan, arroz con leite, roscón, café e galletas variadas, todo ben regado coa purrela do país que meu pai chamaba “viño da tres” (dous pra agarrar e un pra beber); mentres a Concha, acompañada da miña tía Gumersinda nun ir e vir incesante da cociña ao comedor, berraba risoña e con voz estridente: .
Setembro é tempo de exuberancias e opulencias, de agras e campos farturentos, rodeando esas illas flotantes no medio da espesura silvestre e descontrolada que son hoxe os milleiros de lugares que poboan Galicia. Pero, sobre todo e por riba das xenerosas colleitas de tomates, pementos, figos, peras, noces, pexegos ou pavías, este é o tempo da vendima, de ledicia nos bacelos á vista dos acios ateigados de grandes e suculentos bagos, de viños e augardentes futuras que axudaron a tantas xeracións a alixeirar o peso da vida sobre o lombo dobrado con tantas penurias e privacións. “Polo san Mateu (o 21), vendimas ti e vendimo eu”. Un tempo, estes días, de ceos espléndidos esmeraldinos, en que o sol atravesou limpamente as diminutas xanelas da capela mozárabe de San Miguel para anunciarnos que o outono xa está aquí. “San Migueliño das uvas maduras, moito me tardas, pouco me duras”, e tamén: “Por San Miguel (o 29) mete o viño no tonel”. Xa se nota o moito que baixaron os días. Xa se sente nas mañanciñas frescas de chaquetiña de punto; nos ceos límpidos de cirrios e andoriñas ausentes que voaron por riba de nós, infatigablemente, todo o verán; camiño agora dos afastados territorios de invernada: en Uganda, Tanzania e o lago Vitoria, no corazón da África negra. “San Reimundo (5 de abril) tira a andoriña do outro mundo, e san Cibrán (o 26 deste mes) vólvea levar”.
