Ourense no tempo | Os maios

Unha das miñas cancións favoritas é unha xoia que se titula “Aí vén o maio”, non creo que me equivoque se digo que sodes moitos os que a coñecedes. Uns pola fermosa música coa que a dotou Luis Emilio Batallán; outros, pola evocadora poesía do noso ourensán Curros Enríquez que é a letra da canción. Tiña daquelas 12 anos e co meu amigo Manolo Outeiriño descubrín a toda esa xeración de cantautores galegos que tanto fixeron pola nosa lingua e contribuíron a espertar o espírito crítico dos mozos que vían como nacía unha democracia. Lembrades “O cuco” de Suso Vaamonde?, ou os inesquecibles Benedicto e Bibiano, co “Can de palleiro”, “Latrica Marica”, “Dorna”: “Cediño na dorna saímos ó mar. O mar rebulía, Fisterra alá esta...! Ah! E aquela “Fonte do Araño” de Emilio Cao. Pero deixemos o tema, hoxe vouvos falar dos maios, esa festa que se celebra en moitos lugares do país, pero que ten a súa principal representación en Ourense. Descoñécese o momento no que xurdiu esta celebración, directamente relacionada coa natureza, que na nosa provincia presenta características diferenciais. Por exemplo, o día da celebración supostamente era o 3 de maio, o día da Santa Cruz “Árbore da Vida”, digo supostamente porque non é difícil atopar tempos nos que o 1 de maio fose a data elixida ou outras; eso si, asegurándose de que xa facía bo tempo. Na Alameda, a finais dos 60, podíanse ver estas composicións. Sóavos?: tres cousas hai en Ourense. Xa a finais do século XIX e comezos do XX celebrábanse dentro do programa das festas do Corpus, e non era estraño que o día da Batalla de Flores decidiranse os premios de maios e coplas. É certo que foi unha etapa estraña, na que un ano só participaron dous maios e o seguinte unha ducia e media, pero un era tan galego que representaba a Torre Eiffel, e outro, unha ponte valenciana. Estivo a piques de caer no esquecemento pero, ante o risco de equivocarme, a necesidade mantívoo suxeito por “fíos”. O costume de dar “axuda” aos nenos que facían e cantaban o maio fixo que o salvaran sen querer. “Un ‘ochavito’ para a Santa Cruz de Mayo”, dicían nas rúas (finais do século XIX, comezos do XX). A dicir verdade, repasando a prensa, atópome que o comentario sobre a decadencia da festa se repite dende finais do século XIX, e hoxe segue presente; sen embargo, aí está. Hoxe hai que saber que cando algo ten apoio popular nunca desaparecerá. Son moitos os datos que nos falan de anos nos que as autoridades, por unha ou outra razón, decidiron non organizar oficialmente o festival e os certames. E que os maios desfilaran do mesmo xeito polas rúas da cidade, engalanados e escoltados por cidadáns do común. Foi arredor de 1910 cando se inicia a recuperación da tradición, aínda que as crónicas din que non foi fácil. Unha ourensá acomodada deu 50 pesetas a cada un dos dous diarios locais, La Región e Miño, para que retomasen o concurso, e así o fixeron. A pesar de ser o primeiro premio de 40 pesetas, o segundo premio é de 30 e así ata repartir a totalidade do importe. Ese ano só se presentaron tres candidatos, polo que o primeiro premio quedou deserto e quedou a “panoja” para mellorar o premio para a seguinte edición. Con pouca sorte de participantes, o tesón da dama e a colaboración das sociedades do Liceo, Orfeón, etc., impediron de novo que desaparecese. En 1917, o reaparecido Tío Marcos d’a Portela encárgase de nomear un “mayordomo”, e co apoio dos outros dous títulos de prensa obteñen un rexistro de 15 maios. Acabáronse os anos difíciles. Poderíase pensar que o fatídico 18 volvería a extinguir a festa, pero non foi así, é certo que pouco máis se conseguiu que mantelo, pero xa estaba todo preparado para o rexurdimento definitivo. A finais da década de 1920 foi don Vicente Risco quen insistiu en poñela en valor, pero quizais para facer xustiza convén lembrar a longa lista de ourensáns que se comprometeron a axudar a que nunca se perda. Van desde Angelita Varela, que sempre estivo disposta a financiar os premios, ata personaxes como Antonio Saco y Arce, Veiras ou Xesta, e por suposto o personaxe que axiña se nos ocorre hoxe ao falar da festa: Ben Cho Shey. Por ultimo, no tema da confección dos maios, atopamos varios modelos. Antigamente na cidade eran simples estruturas de madeira en forma de pirámide triangular, cubertas de musgo, flores -a ser posible, o máis salvaxes posible- e colares de carrabouxos. Nas cidades e aldeas, porén, eran árbores, ás veces de grandes dimensións, polo que nalgúns pobos se falaba incluso da festa da árbore. E en zonas como Coruña ou Pontevedra impuxéronse os arcos florais. Hoxe o que podemos ver na avenida ou na rúa do Paseo adoitan ser auténticas obras de enxeñería, que conservan a esencia dos materiais naturais e, salvo contadas excepcións, a presenza dunha cruz que coroa o maio. Porén, perdeuse o costume de colocar unha nena decorada con flores dentro do maio. Mención especial merecen as coplas, composicións máis ou menos exitosas en canto a rimas e a música, pero ás veces cunha crítica tímida ou non tan tímida. Claro exemplo das non tan tímidas témolo no ano 1908. Non había ánimo para moita festa cos problemas de África, pero quizais por iso mesmo o alcalde Rodríguez Iglesias, á espera do que viña, emitiu un comunicado no que se prohibe a crítica á xente, e como é lóxico ese ano foron aínda máis duras. Como consecuencia, foron detidos varios mozos que pasaron unhas horas no “cagarrón” (lémbrovos que así se chamaban as celas da Policía Local do municipio), e multas severas que... serviron máis para cabrear aos pais que corrixir aos infractores. Pero deixaremos este tema para outro ano, e se cabe, coa colaboración do meu bo amigo Adolfo Rego Pérez, que ademais de ter máis de 100 anos ten a mellor colección de coplas de maios que coñezo.