A feminista e vital "Rosalía" ourensá

Non precisa de moitas novidades, Rosalía de Castro, para que a sua figura emerxa con relativa frecuencia na actualidade sobre as demais “estrelas” da pleiade literaria galega. Diso deron fe, por exemplo, os centros escolares de toda Galicia -e, por suposto, os ourensáns-, que a semana pasada aproveitaron a revisión documental da súa data de nacemento (do 24 ó 23 de febreiro), segundo unha recén descuberta declaración notarial da súa nai, para darlle un pulo especial ó novo “Día de Rosalía”, no que, por feliz iniciativa da fundación que a representa, o que máis e o que menos quentou a gorxa co “caldo de gloria” que a padronesa receitou nun dos seus poemas máis populares. Tal circunstancia levoume a facer unha pregunta que curiosamente nunca me fixera -a saber, qué contacto persoal mantivo a poeta coa nosa provincia nalgún momento da súa traxectorial vital-, preguta que, sinceramente, non só non fun quen de contestar, senón que tampouco a logrei documentar. Entón, coa súa branca cabeleira, un certo recato e semellante modestia ourensá, ergueu o brazo na miña silandeira memoria a efixie de Filomena Dato Muruais, como “suxeríndome” que, xa que non tiña nada que contar sobre a ourensanidade de Rosalía, por que non aproveitaba a páxina para lembrala a ela e á súa -aínda que máis humilde, non por iso menos interesante- biografía poética e persoal. Se en algo coinciden tódolos investigadores que se achegaron a ela, iso é o contraste existente entre a actividade social que mantivo ó longo dos seus días, coas grandes lagoas que ofrece a súa vida privada, na que, quen máis afondou foi o ourensán Fernando Román. Unha vida que xorde o 26 de xullo de 1856, da man do militar murciano, José Dato, e da ferrolá Juana Muruais e que transcorre entre Ourense e A Coruña, con estadías máis ou menos ocasionais en Madrid, Pontevedra, Lugo, Santiago e outras moitas localidades ás que acudiu para protagonizar un sen fin de actos literarios, xogos florais, homenaxes póstumos e vitais, ata que uns vellos problemas na vista derivaron nunha cegueira que a retiraron para sempre no pazo de Moruxo, na coruñesa comarca das Mariñas, onde viviu con tres dos seus catro irmáns. Loitadora pola igualdade da muller dende que tomou conciencia do seu posicionamento social e dende que a literatura comezou a rebulir nas súas entrañas, cousa que a levou a compoñer un longo poema -“En defensa das mulleres”- considerado o primeiro poema feminista da literatura galega, o seu nome forma parte da historia de Galicia tamén por ser a segunda autora -logo dos “Cantares gallegos” e “Follas novas” de Rosalía- que publicou en galego, un poemario titulado “Follatos” que logo completaria -tamén coma Rosalía- con outras publicacións en castelán. Considerada, así mesmo, como a autora galega máis premiada do século XIX, nalgúns aspectos persoais a súa traxectoria entrecrúzase igualmente con Pardo Bazán, coa que chegou a asinar un manifesto para que a Real Academia Española mudase os estatutos a fin de permitir a entrada feminina en tan elitista sociedade nacional. Basilio Álvarez: “La dulce poetisa, el trozo más delicado de un Orense que ya no hay” Postal publicada con motivo dunha visita á campa de Rosalía en Bonaval Probablemente polo mesmo motivo polo que asinou a reivindicación fronte a Academia Española en 1914, no ano 1906 os seus méritos literarios non foron considerados suficientes para ser nomeada académica numeraria da Real Academia Galega e xunto á propia Sofía Casanova, Carmen Beceiro, Sara Lorenzana, Coral Aller e Emilia Calé, todas elas víronse relegadas ó papel secundario de académicas “correspondentes”. Iso non obstou, sen embargo, para que fosen moitos os escritores e críticos literarios que, tanto no seu tempo en vida como despois da morte, exaltasen as súas artes textuais e contextuais poéticas e asemellasen o seu nome ó de Rosalía. Un dos primeiros foi Curros Enríquez -co que Filomena Dato mantivo unha longa relación de admiración mutua-, que en 1896, desde “La tierra gallega” de La Habana, di que “es una de las más inmediatas sucesoras del genio lírico de Rosalía de Castro. Menos amarga que su inmortal predecesora, porque también ha vivido y sufrido menos, Filomena tiene su misma ingenuidad y su misma ternura para herir las cuerdas sensibles del corazón de su pueblo”. Coa memoria da poeta aínda quente baixo a terra, tan só cinco días despois de morrer -o 26 de febreiro de 1926-, quen lle dedica unha necrolóxica é o crego Basilio Álvarez, dende o seu xornal “La Zarpa”, no que escribe que “la dulce poetisa era el trozo más delicado de un Orense que sin estar demasiado lejos, no es sin embargo el de hoy”, porque “Filomena era de otra generación, acaso algo más cursi, pero más soberanamente romántica”. Outra das plumas insignes que lle dedicou o seu oficio -igual que Curros dende Cuba, neste caso dende Buenos Aires-, foi Eduardo Blanco Amor, quen, non sen deixar de lembrar “su figura plena de respeto y de aquella señorial hidalguía que era patrimonial en las damas gallegas de otro tiempo”, salienta que “Filomena no era una escritora provisional, virilizada y activa a la manera de Pardo Bazán y Sofía Casanova”, se non unha escritora que “supo identificarse con el alma de su tierra y dio un libro de versos en gallego, Follatos”, en el que el ruiseñor de Rosalía canta una vez más”, razón pola que considera que “con el tiempo, sus restos han de ser trasladados a algún osario prócer como en su momento fueron los de Rosalía”. Será, se cadra, para o 2026?