Gonzalo Navaza, a historia a través da lingua

Académico da Real Academia Galega, investigador da lingua en materias como a toponimia e os apelidos, participa tamén no Paradigma da Continuidade Paleolítica, un grupo de traballo internacional que traballa no estudo das orixes das linguas e que defende a teoría de que a orixe da lingua primixenia da que saíron todas as linguas que se falan en Europa remóntase ao Paleolítico Superior. O carácter polifacético de Gonzalo Navaza (Lalín, 1957) va moito máis aló da súa vertente investigadora e docente: poeta, tradutor, narrador, ensaísta... É responsable dalgúns dicionarios de máis éxito, como o Xerais, o Pequeno Xerais ou o de sinónimos e acaba de rematar o primeiro dicionario de apelidos galegos que está a piques de saír ao mercado. FACER UN DICIONARIO DE APELIDOS E UN TRABALLO AMBICIOSO. QUE PODEMOS APRENDER DOS APELIDOS? Foi un traballo enorme. Un proxecto no que levamos dez anos, ten moito que ver coa toponimia. De feito, unha parte importante deles son toponímicos. E os que non son toponímicos son ou patronímicos ou sobrenomes. Estamos a falar dun dicionario con oito mil entradas. QUERE DICIR QUE TEÑEN RECOLLIDOS OITO MIL APELIDOS GALEGOS? Apelidos e as súas variantes. Porque hai algúns, por exemplo, nos que circulan variantes, uns con V outros con B. Se o comparamos con outros territorios, podemos dicir que Galicia é tal vez a que teña máis variedade. COMO DIFERENCIARON ESE CARÁCTER AUTÓCTONO FRONTE AOS QUE VEÑEN DE FÓRA? Tense en conta o número de portadores e, no caso de apelidos que viñeran de fóra, a antigüidade do rexistro. Se é un apelido leonés que chegou no século XIX, non o recollemos. En cambio si incluímos algún apelido francés que entrou a principios dese mesmo século, pero porque soamente se da aquí e non no resto de España. E logo hai apelidos foráneos que teñen unha forma exclusiva galega. Apelidos flamencos que entraron en España con Carlos V e que adoptaron unha forma exclusiva en Galicia. Por exemplo, Collarte. Ten o seu foco en Santo André de Camporredondo, en Ribadavia. É un apelido normando dese territorio francés que no pasado formaba parte de Flandes, que chega por un secretario do conde de Ribadavia. O apelido orixinario era Collart. Noutras zonas españolas pasou a ser Colarte, pero en Galicia pensaron que o “l” solo faría un apelido demasiado galego e puxeron “ll”. Moitas veces temos que facer xenealoxía para localizar a orixe. CALES SON OS APELIDOS MÁIS COMÚNS EN GALICIA? Rodríguez, González e Fernández. E López é o máis común na provincia de Lugo. E OS SOBRENOMES? Por exemplo, Moreno. Hai un apelido que atopamos prácticamente en todos os idiomas, vencellado a un oficio. O de muiñeiro. Temos Molinero, en español, Miller en inglés, Müller en alemán... pero non hai Muiñeiro en galego. Aquí utilízase Fariña ou Fariñas que era unha especie de chiste, un sobrenome ou alcume. NO CAMPO DA TOPONIMIA LEVA MOITO TEMPO E FIXERA, TEÑO ENTENDIDO, UN TRABALLO EN PROFUNDIDADE, DA PROVINCIA DE OURENSE. E tanto que foi profundo. Como que pateei a provincia de Ourense durante sete anos, corrixindo os topónimos dos mapas de escala 1:25.000. Penso que non houbo lugar, por moi no medio do monte que estivese ao que non chegara. Foi entre 1984 e 1991. O rural aínda era un territorio activo e moito mais poboado. É certo que tamén cheguei a lugares nos que había dúas casas habitadas e seguro que agora estarán totalmente baleiros. Foi como se me pagaran un Master na aldea. VOLVENDO AO TEMA DA TOPONIMIA. POR QUE GALICIA É UN TERRITORIO TAN RICO EN TOPÓNIMOS? Pola súa orografía e a alta densidade de poboación. Pensa que no século XIX era, probablemente a rexión con maior densidade de poboación de España. Se a iso engadimos que trátase dun territorio moi accidentado e con moita auga, moitos ríos, aí está a explicación de tanta riqueza toponímica. Se vas a Palencia, por exemplo ou a outra provincia na que as poboacións están separadas unhas doutras por vinte, trinta, corenta quilómetros con campos sen relevo polo medio, non hai necesidade de darlle tantos nomes aos lugares como aquí. CALES SON OS TOPÓNIMOS MÁIS ANTIGOS? Os nomes dos ríos. A meirande parte dos nomes dos ríos son de orixe celta. Pensa que houbo poboacións que mudaron de nome co paso do tempo. Baiona, Viana do Bolo... Pero os ríos permaneceron. SEGUE HABENDO CONTROVERSIA COA PRESENZA DOS CELTAS EN GALICIA? Hai tempo, os prehistoriadores pensaban que os celtas chegaron a Galicia no primeiro milenio antes de Cristo, por non falar dos que sostiñan que non houbera celtas en Galicia. Pero as probas do carbono 14 demostraron que todo era moito máis antigo do que se pensaba. O dolmen de Dombate ten cinco mil anos de antigüidade, o que contradicía aquela teoría. Non é iso solo. Atapuerca propiciou un cambio de mentalidade e demostrou que todo era moito máis antigo do que se pensaba. Estamos nun momento de cambio de paradigma na prehistoria, e en Gran Bretaña existe a corrente que defende que os celtas non foron aquel pobo que viu das estepas do sur de Rusia, senón que foi ao revés, que eran un pobo atlántico anterior ao Neolítico e que na idade dos metais expandiron a súa cultura no sentido inverso ao que se pensaba. Estamos nun momento de revisión da prehistoria e Galicia ten moito que dicir ao respecto. ADEMAIS DESTAS INVESTIGACIÓNS E PUBLICACIÓNS, VOSTEDE TEN UNHA ACREDITADA FAMA COMO TRADUTOR E ALGÚN PREMIO POR TRADUCIÓNS FEITAS. SEGUE TRADUCINDO? Gústame moito traducir, sobre todo poesía. Intentando manter a música, procurando manter cada acento no seu sitio, as rimas... ISO E MOI DIFÍCIL... Levoume traducir a Baudelaire dous anos. E dalgún poema daban ganas de publicar dúas versións. A mín gústame moito traducir. Houbo traducións que fixen por encargo pero outras, sobre todo do francés e poesía, que foi por pracer. SEGUE ESCRIBINDO POESÍA, E NARRATIVA? A verdade é que o diccionario ocupoume case en exclusiva estes últimos dez anos. Pero si. Sigo escribindo. O GALEGO, É UN IDIOMA CON FUTURO? PUBLÍCANSE TANTOS LIBROS AGORA COMO HAI, POR EXEMPLO VINTE OU TRINTA ANOS? Agora é máis difícil publicar un libro en galego. Tamén fanse edicións máis pequenas. Que o galego teña ou non futuro vai depender da vontade de que o teña. Nunha xeración pódese dar futuro a unha lingua ou quedar sen falantes. Desaparecer non. Os topónimos son testemuña da lingua.