Un secundario na elite do cine español

Co telón do OUFF tocando o chan e as portas da oficina abertas para facer balance do acontecido outro ano nas salas escuras da cidade, antóxaseme a min deixar aceso por un intre o foco que alumee a efixie miúda deste ourensán que fixo das artes escénicas o seu xeito de vida, que se iniciou no teatro, saltou ó cine e logo á televisión e foi quen de coleccionar unha manchea de personaxes de reparto que forman parte da memoria colectiva da España da posguerra e axudaron a darlle lustre a máis de 150 películas que protagonizou. A figura de Erasmo Pascual non é inédita nestas páxinas nin, polo tanto, para os seus lectores máis leais, xa que, como boa cronista do Ribeiro que é, a el dedicoulle nelas, hai sete anos, Lolín Lira, un documentado artigo titulado “Erasmo Pascual, un actor ribadaviense”. Gracias a ela sabemos que a súa chegada ó mundo nunha das rúas principais da vila dos Sarmiento tivo como antecedente primordial a chegada a Ribadavia nos albores do século XX doutro Erasmo Pascual -o que sería o seu pai- que, coa aureola de enxeñeiro recalou na vila para supervisar a substitución das vellas lámpadas de carburo pola moderna e transformadora luz eléctrica sen maliciar sequera que na evolución dos principios tecnolóxicos da iluminación eléctrica centrarían a carreira vital do xermolo que había ter uns anos despois e que estaría chamado a perpetuar o seu erudítico nome. Isto acontecería no mes de maio de 1903, pero denantes tivo que asentarse socialmente -cousa que non lle había ser difícil- entre a pequena burguesía comercial ribadaviense e coñecer e intimar cunha das compoñentes femininas dese elixido clan, que respondía ó nome de Iluminación Colmenero. Nese ambiente de sociedade vilega e de veladas festivas de casino, é no que nace a crece o miúdo Erasmo, ata que ó mesmo tempo que a adolescencia lle asomaba pola fiestra, o traslado do pai para Madrid ábrelle as portas a un novo e inexplorado mundo no que se foi fergullando sen ningún complexo -nin de aldeán, nin persoal-, por máis que as súas miúdas características físicas non se enmarcasen dentro dos cánones dos galáns da época. Así que, mediando os inquedos anos vinte, o seu nome xa comeza aparecer no cadro artístico da compañía de Linares Rivas, no Teatro de la Princesa, aínda que con leves eivas de principiante, non en van o cronista que relata a estrea da obra “El Cristobalón” indica que “Erasmo Pascual estuvo un poco exagerado en la mímica”. Pero Erasmo era novo e con ganas de aprender, polo que non se arredou e, na compañía de Linares Rivas, non só aparece na homenaxe á mítica María Guerrero, senón que en 1930 dá un salto cualitativo na súa andaina e intégrase no proxecto de creación dunha nova compañía denominada DCAN (Declamación y Canto. Agrupación Nacional) na que exerce como director artístico. Tres anos faltarían aínda para que o florecente cine español entrase na súa vida e, ó mesmo tempo, el entrase a cachón na historia do cine. Faríao coa película “Sol en la nieve”, considerada naquel momento “la mejor producción de estos últimos años netamente española”, pero sen esquecer as salas de teatro que aínda lle concederían noites de éxito como actor cómico no prestixioso Teatro Benavente, no que traballaría ata 1935. Pero o cine resultaba demasiado atractivo como para non engaiolarse con el, de aí que non só decida subirse ó carro como actor de comedias, senón que tamén participa -como contador- na fundación da Asociación Profesional Cinematográfica Española. É certo que a traxedia da guerra fundiu a negro o futuro inmediato do país, pero aínda que, despois, nada volvería a ser igual, o cine recuperou o seu espazo social e a industria comezou de novo a rodar nos dous sentidos da palabra. Como tamén é certo que Erasmo Pascual non apareceu nunca nos créditos principais das películas nas que participou. Sen embargo, non é menos certo que case non había reparto no que non aparecese o seu nome por algures. Abonda dicir que en 1975, ano no que faleceu, participou en once delas. Unha longa vida ligada á famosa actriz cómica -e secundaria- Rafaela Aparicio Tumba de Rafaela e Erasmo Non se pode concebir a biografía profesional de Erasmo Pascual sen que o seu nome vaia acompañado por ducias de apelidos que forman parte da nosa memoria persoal -segundo a idade que teñamos-, así como do cadro de honra da historia do cine español. Ora ben, se algún deses nomes está indeleblemente ligado ó de Erasmo, este foi o de Rafaela Díaz-Valiente Aparicio -máis coñecida como Rafaela Aparicio-, aquela moza nacida en Marbella, filla dun empresario teatral e que estudara para mestra, pero que, malia ser “feúcha y menudilla”, acabou namorando á sociedade española nas innumerables comedias e series de televisión polas que desfilou a súa inconfundible imaxe de “chacha ou serventa”. Corría o ecuador dos anos da República. Erasmo enviuvara e cunha filla de pouca idade ó seu carón coincidiu con Rafaela, que acababa de rachar -cousa non habitual na época- un infortunado matrimonio sen descedencia. Rafaela e Erasmo paseando co fillo por Madrid en 1954. Coñecéronse e ó pouco tempo xa estaban compartido vida. Unha vida que só se fendeu coa desaparición de Erasmo e da que xurdiu tamén un vástago que conservou o nome do pai e do avó e que tamén se mantivo ligado ó mundo do celuloide. Conta Luis Fernando Romo en El Mundo que Rafaela sempre gustou de alimentar a relación matrimonial de ámbolos dous no ámbito do enigma e que, se ben nalgunha ocasión aseguraba que casaran en 1933 en Barcelona e debido a un incendio perderan os papeis oficiais, noutras ocasións aseguraba que nunca pasaran por ningún rexistro, nin relixioso nin civil, para manter a súa relación familiar indemne e impoluta. Unha relación que conservan hoxe na campa que comparten ámbolos dous no cemiterio de San Justo de Madrid onde foron depositados ambos -el en 1975 e ela en 1996- sen grandes fastos fúnebre. “Acaba de morir, casi olvidado -publicaba a revista Triunfo en xuño de 1975- Erasmo Pascual, un actor que no necesitaba de métodos especiales para dar ese inmediato y necesario toque de realidad a su trabajo”. “Puede decirse -continúa o obituario- que con Erasmo se pierde uno más de los actores secundarios que lo han sido precisamente porque de colocarlos en primera línea, hubieran trastocado la estética de laboratorio que padecemos día tras día”.