Varela Aldemira, a arte e a psicoanálise

Malia que semella non ter acontecido porque a noticia foi superada pola treboada informativa española, o caso é que as eleccións en Portugal leváronme de novo ó país irmán. Fíxeno en clave artística porque devecía por traer a colación a este personaxe tan descoñecido como singular, que chegou a Lisboa cando era un neno de pantalóns curtos, que se fixo artista (e portugués, para superar o estigma de estranxeiro) e que despois de afondar na teoría e na práctica alén da trivialidade plástica, hoxe constitúe unha icona da arte portuguesa. Dez días antes da Noiteboa de 1895, a vila de Allariz saudou a chegada dun novo membro ó seo da pequena burguesía local. Puxéronlle por nome Luís, froito do matrimonio formado por José Varela e Concepción Aldemira, que mantiñan unha estreita relación familiar asentada na cosmopolita e cultural Lisboa, feito que había ser fundamental para o desenvolvemento futuro da traxectoria vital do neno. Cando aínda non superara os sete anos e a saúde non lle permitía gozar dunha infancia semellante á dos seus amigos da vila, a traxedia entrou no seo familiar en forma de arrebato mortal do seu pai, o que acabou aconsellando o seu traslado para a capital portuguesa, onde o seu tío Lorenzo Varela Cid gozaba xa dun salientable posicionamento económico e social no conxunto da cidade e, sobre todo no ámbito da colectividade galega, dende a súa residencia na barriada de Santa Apolonia , a carón da estación do tren e do museo militar. Luís chegou a Lisboa con dez anos e de súpeto comprobou como o humilde caudal do Arnoia era agora un inmenso mar onde se perdía a vista, nun remedo fantástico dos amplos horizontes que co tempo acabaría por esculcar. Tan só tres anos maior ca Lorenzo, o máis vello dos seus curmáns, e quince máis ca Ártur, mentres Lorenzo escolleu a música, converténdose nun prestixioso pianista, e Ártur exploraba os principios da aeronáutica, Luís -coma un fillo máis de Lorenzo e Helena- tornou cara as artes plásticas. Fíxoo na Escola de Belas Artes, onde atopou a outro ourensán que tiña percorrido os mesmos pasos denantes ca el. Chamábase José María Veloso Salgado, nacera en Melón e antes de exercer como mestre de Pintura, tamén fora reclamado de neno por un seu tío, tamén se sentira fascinado pola pintura, tamén se tiña formado nesa mesma escola e, co tempo, non só acabaría sendo o seu substituto, unha vez Veloso Salgado de xubilou, senón que, co tempo, incluso acabaría sendo o seu biógrafo. Finalizados os estudos de pintura cunha das máis altas cualificacións que ninguén tiña acadado na facultade lisboeta, Varela Aldemira prodígase como retratista e, sobre todo como pintor naturalista, participando en numerosas exposicións dentro e fóra do país. Dunha delas, informa este xornal o 21 de decembro de 1922, facéndose eco de “la labor artística de un distinguido paisano nuestro que a los 26 años ocupa un puesto muy lucido al lado de los buenos pintores portugueses que trabajan en Lisboa, en donde reside”. Malia a iso e a ter representado por dúas veces a Portugal en Río de Janeiro e mesmo na Expo Universal de Sevilla de 1929, considera que non é valorado como artista no país, polo que en 1930, coincidindoco seu casamento decide nacionalizarse, chegando a afirmar pasado o tempo que “em Lisboa nasci pela segunda vez para ter o dereito de ser português”. A partir de aí son moitas as portas que se lle abren. A primeira en forma de bolsa de ampliación de estudos, o que lle permite viaxar por España, Italia, Francia e Inglaterra e coñecer ós movementos artísticos europeos. A segunda, a da propia facultade de Belas Artes para cubrir a praza deixada -precisamente- por Veloso Salgado. E así, unha tras outra: A presidencia da Sociedade Nacional de Belas Artes, a vicesecretaría da Academia Nacional, a integración na Orde Militar de Santiago da Espada, ademais das dunha ducia de prestixiosos museos onde hoxe é considerado un dos pintores naturalistas máis destacadeos de Portugal. O caso de Josefa Greno, a pintora que asasinou ó seu marido e nunca máis foi quen de pintar Retrato de Josefa Greno Unha vez asentado na docencia e na composición artística, producindo gran número de obras centradas no retrato e no naturalismo, Varela Aldemira dedicouse á investigación arredor do proceso creativo e de como ese proceso se desenvolve na mente do artista. Así, nos anos trinta desenvolveu tres conferencias sobre arte e psicoanálise que non deixaron a ninguén indiferente, sobre todo a partir da súa publicación nun libro titulado “Arte e piscoanálise”. Como investigador publicou traballos biográficos do seu coterráneo Veloso Salgado, do profesor que máis influíu na súa formación, Columbano Bordalo Pinheiro, de Silva Porto e incluso arredor da “xeometría estética de Velazquez”. Sen embargo, o confronto mental do proceso creativo foi unha constante nas súas reflexións teóricas, que centrou no caso dunha muller nacida en Medina Sidonia, quen, despois de ter residido na Coruña coa súa nai, en Sevilla e finalmente ter casada co pintor portugués Adolfo César de Medeiros Greno (apelido que tomou como propio a raíz do matrimonio) e de terse convertido nunha das pintoras máis destacadas de Portugal de finais do século XIX, pasou á historia como a autora do “crime da Travessa de São Mamede” que no mes de xuño de 1901 zarabateu á sociedade lisboeta. Portada do libro publicado en 1951 por Luís Varela. Dedicada á alta costura e ó bordado, tralo matrimonio co pintor foron vivir a París, onde, en vez de á formación, Medeiros Greno deixouse levar pola engaiolante bohemia nocturna parisina, o que lle fixo perder a bolsa de estudos e os obrigou a retornar a Lisboa. Josefa decidiu, entón, dedicarse á pintura e a súa obra chegou a ser moi valorada, de modo que mentres ela crecía como artista, Medeiros dilapidaba os aforros da familia, ata que, farta, aquel 25 de xuño de 1901, espetoulle catro balas que acabaron coa súa vida. Uns días despois foi trasladada ó hospital de Rilhafoles, incomunicada co diagnóstico de tolemia e a súa imaxe denigrada, incluso na “Enciclopedia Ilustrada”. Nunca volveu pintar. Morreu en 1902 e case medio século despois, en 1951, Varela Aldemira publicou o libro “Josefa Greno. Nova autópsia dum velho caso”, no que pon en dúbida as valoracions científicas do psiquiatra que a tratou, provocando, con elo, unha gran controversia que tamén o perseguiu a el, ata 1975, data da súa morte.