Dende hai algo máis dunha ducia de anos, concretamente dende un día dos últimos meses de 1999, conservo nunha carpeta que pon 'Luís Soto', unha fotocopia dunha carta que o día 18 de setembro de 1939 lle escribiu Castelao ó propio Soto e cuxo orixinal se conserva no Arquivo Histórico Provincial de Ourense e eu tiven oportunidade de publicar neste mesmo xornal no mes de decembro daquel ano, cinco anos despois de que todo o expolio do mestre de Vilanova dos Infantes fose traído polo seu fillo dende México para que investigadores e estudosos tiveran a man toda a documentación que de forma desordenadamente controlada Soto Fernández atesourou ó longo da súa complicada vida e que serven para coñecer unha boa parte da historia da Galicia de acá e de acolá, de preguerra e de posguerra.
Entre as moitas cousas que lle di o polígrafo de Rianxo ó que exercera de secretario seu ó longo dos meses que percorreron os Estados Unidos procurando adhesións para o maltreito goberno republicano no exilio, hoxe quérome deter nunha que forma parte da intrahistoria dos grandes nomes, esa visión humana dos personaxes, coas súas filias e as súas fobias, cos seus medos e as súas xenreiras e sen a cal case nunca se entenderían as súas obras.
Nun momento da carta, Castelao prégalle a Soto que lle xestione a súa saída dos Estados Unidos:
'Rógoche, pois, moi encarecidamente, que xestiones o visado do meu pasaporte no Consulado de México en New York e que, valéndote de quén sexa e como sexa non me poñan reparos. Non pido máis que eso. Pol-o d-agora non necesito máis que eso. Se ti logras a orde de que se me vise o pasaporte non te esquezas de que tamén o necesito par-a miña muller, e mándamo sen perda de tempo. Teño fame de verche, porque non vexo homes en New York e téñome medo a min mesmo. Estou, pois, decidido a marcharme tan axiña como poida conquerir o visado do pasaporte. E dispois verei o que fago. Estaría ahí unha tempada e logo marcharíame a Chile ou ao Inferno.'
Logo, e non sen declararse tamén 'entristecido', recoñece que tódalas queixas que lle participa na carta non son, senón, 'maquinacións que a miña tristura de desterrado non pode evitar'.
Pois ben, igual que Castelao, Soto tamén padeceu a súa propia 'tristura de desterrado', polo que o feito de que o seu nome se conserve agora nunha placa, non fai outra cousa ca devolver a súa memoria a unha terra da que nin el nin ninguén debera ter fuxido nunca.
