Un médico ilustre na guerra de Cuba

O Día da Hispanidade -ou como se lle queira chamar- sempre pide unha mirada cara o outro lado do océano, onde, como tantas cousas en tantos recantos do mundo, todo está en revisión. Puiden botar man de asesores presidenciais ou altos representantes do Estado Español destacados en distintos países, que os hai. Sen embargo, desta volta escollín a Eduardo Ulloa de la Riva por ser un ourensán que, aínda saído dun acomodado berce, salientou polo seu bo facer e a súa modestia nos infaustos momentos da perda da “perla do Caribe”. No percurso vital dos Ulloa todo pasa algunha vez por Esposende, a casa petrucia na que naceu o maxistrado e senador vitalicio, Benito Ulloa Rei. Sen embargo, hoxe pousaremos a mirada sobre Eduardo, un dos oito fillos que Benito tivo coa tamén ribeirá -no seu caso de Berán- Rita de la Riva y Ros, nacido en 1843 e formado na medicina e na carreira militar que desenvolveu dende moi novo -ó igual que outros dous irmáns- na Marina. Home de anchos horizontes, en 1866 xa exercía a medicina, catro anos despois era ascendido ó rango de segundo médico na carreira militar e o 15 de outubro de 1875 a prensa médica xa informaba de que “el distinguido médico de la Armada, Eduardo Ulloa, que acaba de regresar de Filipinas, ha sido destinado a la goleta Caridad del departamento de Cartagena”. Non tardaría moito en conseguir o ascenso a primeiro médico, cousa que lle chegaría no feliz ano de 1879, pois nos derradeiros días de agosto ten lugar en Santa María da Barra “el enlace de la señorita Edita Sotelo, hija del acaudalado escribano del juzgado de esta ciudad -Ourense- con el simpático joven Eduardo Ulloa de la Riva, médico primero de sanidad de la Armada y secretario de la junta económica de dicho Cuerpo en el Ministerio de Marina”. En Madrid é onde asenta inicialmente a súa residencia, centrándose -entre outras actividades administrativas- no Museo Naval. Pero, malia á pracenteira vida matrimonial, a práctica da medicina e a navegación non deixaran de ser consubstanciais coa súa forma de entender a vocación e en 1888 é nomeado primeiro médico do impoñente acorazado “Pelayo” e no mes de setembro viaxa dende Ourense á base naval da portuaria cidade francesa de Tolón para facerse cargo da saúde de tan afamada tripulación do que, co tempo, chegaría a ser coñecido como “el buque que atemorizó a los Estados Unidos”. Sen embargo, a familia tamén reclamaba o seu espazo -tivo dous fillos e unha filla- pouco despois de ser ascendido a médico maior, en 1892 pide traslado para o Hospital da Marina de Ferrol, onde exerce, ata que as arelas independentistas na illa de Cuba recrudecen a guerra de guerrillas que viñan provocando os “mambises” e o goberno español decide enviar en dúas quendas a máis de 15 mil soldados de terra e mar. Estamos no mes de setembro de 1895 e, non sen pedir antes un permiso para estar uns meses en Ourense, forma parte dese continxente militar e é destinado primeiro ó hospital da Habana e logo no de Cienfuegos, onde un episodio vital dun soldado tamén galego -de Cangas- marcará dalgún xeito a súa estadía cubana. Aconteceu o suceso nunha escaramuza naval na ensenada de Cochinos abordo “del cañonero Lince”. Nun momento do cruzamento de fogo a discreción, “el marinero Joaquín Fernández fue alcanzado por una bala explosiva e hizo necesaria la amputación de la pierna por el muslo”. Perante a gravidade da situación e a carencia de equipamentos, ninguén se atrevía a practicar a amputación “que realizó con fortuna -informou a Gaceta de Galicia- el médico gallego Eduardo Ulloa”. Pouco máis dun ano despois, co famoso acorazado Maine afundido na bahía da Habana e España a piques de se atragoar coa derrota, asinando o “Tratado de París” e entregándolle a prezada illa ós americanos, Eduardo regresa á casa, recibe medallas polo labor profesional desenvolvido en Cienfuegos e na Habana e nunca máis -que se saiba- volveu navegar. Un incendio onde non quedou nada e unha voda por poderes ás catro da madrugada Nos méritos contraídos polo doutor Ulloa nos meses cubanos fixouse máis a prensa cós superiores, tal como describe “El eco de Galicia” ó destacar a “un ilustrado médico mayor de la Armada, Eduardo Ulloa, gallego de méritos excepcionales, que ha curado a los marineros heridos, con aplauso de la prensa cienfueguera”. O esgotamento físico e mental sufrido por Eduardo naqueles anos déixase entrever no feito de que en xaneiro do 99 solicita catro meses de excedencia para estar en Ourense e a finais do mesmo ano élle concedida unha segunda excedencia, tamén de meses. Pero a vida ha de continuar e, ascendido a subdirector médico, é nomeado xefe de servizo do hospital San Carlos e director do hospital da Marina ferrolan, trasladándose, en marzo de 1907, a Madrid como inspector médico de Sanidade do Ministerio da Marina, ata que, co grado militar de coronel “y por haber cumplido la edad reglamentaria”, cesa o día 16 de agosto de 1912. Ourense -de onde nunca se esquecera- volve cobrar protagonismo, entón, nos seu días, mesturando periodos de pesadume -cando non de traxedia- con outros de felicidade plena. Entre os primeiros é de subliñar unha funesta xornada de agosto de 1913 cando “un voraz incendio redujo a escombros la casa propiedad de don Eduardo Ulloa” en Fechos (Canedo) e que o leva a poñer á venda de contado esa propiedade e outra que ten en Trasalba, ou -aínda máis dolorosa- co falecemento repentino do seu fillo Ernesto, auxiliar no Instituto ourensán. Entre os segundos sirvan como exemplo a graduación como enxeñeiro do seu fillo José, así como a voda da súa filla Alejandra, celebrada por poderes ás catro da madrugada na igrexa parroquial de Santa Eufemia, co xeneral de división Antero Rubín, que ostentaba naquel momento o cargo de gobernador militar de Bilbao. E así ata que falece en Ourense, onde residía, o 26 de novembro de 1921, deixando tras el rexistros coma este que lle dedicaron cando se xubilou: “Si el sr. Ulloa, por los méritos que contrajo con la Patria, hubiera sido recompensado debidamente, tal vez aún hoy continuaría en la Armada... Quizás su modestia haya sido causa de que sus méritos no tuvieran la debida recompensa”.