Unha novelista cunha vida de novela

A fermosa cidade de Cádiz converterase a partir de hoxe na capital mundial do español debido á celebración do IX Congreso Internacional de la Lengua Española. Isto, unido á xa superada polémica do “sólo/solo” no cerne da Real Academia, tróuxome á idea a figura singular dunha ourensá de Valdeorras, nacida en Santander, casada en Santiago, vivida na Coruña, Madrid e Nigrán, soterrada en Villafranca del Bierzo e que forma parte da historia da literatura por ser a primeira novelista que ocupou unha cadeira na prestixiosa RAE. Non debeu ser doado para unha nena que estaba chamada a vir ó mundo con tódalas necesidades cubertas, crecer sen o amparo do máis prezado ben que unha criatura podía precisar, como era -e é- o insubstituíble calor materno. Sen embargo, así foi como Elena Quiroga comezou a descubrir que a vida non lle ía ser doada por máis que tivese alumeado no acomodado berce santanderino do conde de San Martiño de Quiroga (valdeorrés da nobre Casa Grande de Viloira, exdeputado maurista, gobernador en diversas provincias -entre elas, Santander- e alto funcionario do Ministerio da Gobernación), José Quiroga Velarde, así como de Isabel Abarca y Fornés (dunha acaudalada familia cántabra impulsora dalgunha das empresas máis importantes da provincia) que despois de ter dado a luz a once fillos durante os dezaseis anos que durou o matrimonio con José, faleceu cando do calendario de Elena aínda non chegara a caer a sexta folla. Como consecuencia diso, é dicir, do baleiro deixado pola sufrida parturenta Isabel (un viúvo de 49 anos, con once fillos ás costas), na traxectoria vital de Elena cruzáronse, entón, por unha póla a avoa paterna, Manuela, e o ambiente fidalgo e burgués da Casa Grande de Viloira -onde había prender a súa adulta galeguidade- e pola outra o seu tío Estanislao Abarca (promotor e administrador de varias industrias pioneiras en diversas localidades santanderinas e incluso vicepresidente do Banco de Santander, e que tamén destacou como filántropo colaborador de sociedades culturais coma o padroado das Covas de Altamira), de quen había depender en boa medida unha formación cultural e educativa que, sen chegar a ser universitaria, transcorreu por colexios de cidades coma Bilbao, Barcelona e Roma. “Santander es mi matria y Galicia es mi patria”, acostumaría a dicir cando xa recibira os primeiros premios, coma o “Nadal” e a súa prosa formaba parte, por dereito propio, da xeración dos anos cincuenta, aínda que, sen chegar ó nivel de coñecemento que, a dicir de diversos críticos e profesores de literatura actuais, debeu chegar. A adolescencia e a primeira etapa xuvenil de Elena moveuse, logo entón, entre os pechados e abafantes respiradeiros de distintos internados, a evocada e engaiolante natureza en liberdade da Casa Grande de Viloira e a capitalina e cultural bahía santanderina, ata que, xa con 21 anos e o seu pai retirado da axitada vida política e institucional madrileña, establécese con el na Coruña, onde coñece a Dalmiro de la Válgoma y Díaz Varela, prestixioso historiador e xenealoxista orixinario dunha familia con raigame en Monforte de Lemos e Villafranca del Bierzo, co que casa en Santiago de Compostela no ano 1950 cando xa tiña sacado á rúa a súa primeira novela “La soledad sonora”. O éxito editorial chegaríalle, sen embargo, ó ano seguinte, residindo xa en Madrid, con Dalmiro á fronte da secretaría do Instituto Histórico da Marina e ela introducida elite literaria da vila e corte. Nese momento publica “Vientos del Norte”, unha historia ambientada nun pazo galego -probable escenario ideado na súa evocada casa grande do Barco- na que o señor do pazo ten amores cunha fermosa criada e que a leva a recibir o prestixioso premio Nadal de novela e a situarse nun lugar de preferencia literaria, non só na capital, senón no resto do país, chegando a ser relacionado nalgúns aspectos, o seu relato, co naturalismo, o feudalismo e os complexos amoríos dos Pazos de Ulloa, de Pardo Bazán, ou mesmo con algúns ambientes recreados na esperpéntica obra de Valle Inclán. A premiada novela de Elena Quiroga acabaría chegando ó cine en 1954 da man de Antonio Momplet, e daríalle inicio a unha longa etapa de máis de dúas décadas de abondosa producción literaria que culminaría coa proposta de ingreso por parte de Carmen Conde, Rafael Lapesa e Torrente Ballester, na Real Academia Española, acto que tería lugar en 1984 cun discurso sobre Álvaro Cunqueiro e co que acadaría o fito de ser a única galega, a primeira novelista e a segunda muller en entrar na elitista Academia. O conde de San Martiño de Quiroga pleitea coa súa irmá por unha herdanza en Viloira Tanto por unha rama como pola outra, os espazos polos que transitou a vida de Elena Quiroga foron auténticos escenarios de inspiración para unha moza que acabou ocupando a cadeira “a” da RAE, “no por ser mujer, ni porque es hermosa, linajuda y distinguida -tal como a describiu Rafael Lapesa-, sino sólo por el valor de su obra literaria, en donde manifiesta el don de la sabiduría en el conocimiento del alma humana, sagaz observación de lo significativo, rechazo de la desmesura y dominio del arte de novelar”. Unha boa parte da centenaria torgueira dos Quiroga foi estudada pola historiadora ourensá e primeira muller en entrar na Real Academia Galega, Olga Gallego, que publicou en 2008 o libro titulado “Os Quiroga, señores dos coutos de Montefurado e do pazo de Viloira”, no que narra algúns dos conflictos que os distintos donos do pazo tiveron que afrontar para manter os seus privilexios en ambos coutos. Conflictos, estes, que se viron finalmente resumidos no enconado pleito que na segunda década do século XX mantivo o pai de Elena coa súa irmá -da que aquela recibiu o nome- e o marido desta, o potentado empresario Marcelino Suárez, debido ás diferencias xurdidas pola herdanza da avoa de ambos, Manuela Vázquez Quiroga y Queipo de Llano, que rolou polas rotativas dos xornais da época e mesmo se pode consultar no por tal de arquivos españois, dado que o asunto chegou ó Tribunal Supremo. Non é de estrañar pois, que - por exemplo- o protagonista de “La sangre” sexa un carballo centenario que relata o que lle acontece a catro xeracións dunha mesma familia, ou que en “La enferma” narre a vida da rianxeira Olegaria Dieste -irmá do escritor Rafael Dieste- coa que Elena compartiu vivencias durante un tempo no que residiu na casa dos Dieste, en Rianxo, e quen perdeu a razón ó non ser correspondida por Alfonso Rodriguez Castelao cando o pai do galeguismo decidiu casar con Virxinia. Sen embargo, Elena sóubose manter como narradora omnisciente da súa propia existencia e, xa serodia, foi quen de conxugar á perfección a axitada vida social madrileña coa tranquilidade que lle aportaba o rol de “señora do pazo de Cea”, na vila costeira de Nigrán, onde pasou longas tempadas ata que, en 1995, faleceu na Coruña -curioso paradoxo, ela que arrastrou tanta historia no fardel dos devanceiros- sen deixar descendencia.