Os Novoa e a “belle époque amazónica”

Foi a actualidade da pasada semana, coas eleccións -aínda non resoltas- da presidencia do Brasil nas portadas de tódolos medios de comunicación, a que me levou a reler unha carta ó director publicada neste xornal no verán de 2014, titulada “una ourensana en el Amazonas”, e que por curiosidade arquivara co fin de darlle algún día resposta á pregunta de que motivos terían trasladado a aquela ourensá ata un lugar tan inusual como era o corazón da selva amazónica. María del Carmen Ramos Novoa era o seu nome e a súa orixe a aldea de Santirso (Maceda). Acababa de falecer con 88 anos e a carta desvelaba algúns datos biográficos, entre os que salientaba o matrimonio formado co seu veciño macedao, Elías Novoa Álvarez, a dedicación de ambos á “industria da cerámica de ladrillos” (cousa acaída pola súa procedencia) e o prestixio social conseguido “por sus dotes benefactoras y filantrópicas”. A maiores, a información epistolar apuntaba tamén á existencia dunha filla, Carmen Novoa Silva, “corresponsal de La Región Internacional”, así como a dun sobriño chamado Modesto Novoa Rivas “cónsul de España en Amazonas desde 1967”. Que descoñecido “dourado” podía agacharse en tan inhóspito lugar para iren dar alí? Entón foi cando a investigación me levou a dar coa presenza dos catro irmáns en Manaos, a comezos do século XX (Modesto, o maior, aparece rexistrado no consulado, xa en 1906 e o propio Elías na presentación das “Bodegas Gallegas” do tamén ourensán Antonio Cid en Río de Janeiro, en marzo de 1915) e a descubrir a existencia dunha importante -e descoñecida para min- economía de mercado xerada pola extracción do látex que supura a árbore tropical coñecida como “seringueira”, coa que se producía un caucho denominado por eles “borracha”, especialmente adaptado para a construcción dos neumáticos dos coches e que no ano 1910 concentraba na capital amazónica a máis de tres mil galegos, a gran maioría deles ourensáns, e acabou convertendo as cidades de Manaus, Porto Velho e Belem nas capitais brasileiras máis desenvolvidas, coa existencia de servizos impensados noutros lugares do país como electricidade, a canalización de augas, museos, cines, etc. Alertados probablemente polas oportunidades do contexto socioeconómico, ningún dos irmáns Novoa debeu traballar moito tempo na extracción da “borracha”, posiblemente alertados polas “narrativas alarmantes e depreciadoras publicitadas continuamente pela imprensa sobre maus tratos, febres, epidemias, conflitos con indios e ataques de animais”, que facían “do proceso de extração do látex uma aventura perigosa e assustadora”. Segundo recolle a filla de Elías e María del Carmen no libro “Um pai chamado Elías”, publicado en 2009 e no que conta a historia da súa familia no Brasil, “ao chegarem a Manaus, no inicio do século XX, os dous irmáns maiores, após pasarem pelas dificultades comuns aos imigrantes, trabalharam como enfermeiros no Hospital Colonia de Alienados”, chegando Urbano a ocupar o cargo de director ó longo de varias décadas”. Pola súa parte, Elías “começou trabalhando como padeiro e despois trabalhou em olaría na produção de telhas e tijolos”, ata que -xa casado con Carmen e de volta ó Brasil, no ano 1946- na compaña do seu outro irmán, David, montaron “a primeira fábrica de tijolos do municipio de Iranduba, cando a cidade aínda era distrito de Manaus, dando lugar á pioneira Cerámica de Marajó, que aínda hoje opera na fabricação desse tipo de produto”. Uns por un lado e outros polo outro, o caso é que a familia Novoa Álvarez foi prosperando pouco a pouco e crecendo, non só economicamente, senón tamén no ámbito da consideración social, ó seren partícipes da creación das distintas sociedades benéficas e culturais que foron xurdindo ó longo do tempo en Manaus e mesmo David exerceu como cónsul honorario de España na Amazonía entre os anos 1952 e 1967, mentres o nome de Elías Novoa Álvarez aínda hoxe identifica a escola pública estatal de Iranduba. Unha filla na Academia Amazonense e un sobriño cónsul ó que lle secuestraron un fillo Asentada a primeira xeración na capital do Amazonas, a familia aínda é hoxe que mantén unha presenza viva no marco da sociedade amazonense a través de membros como a xornalista Carme Novoa Silva, autora -como xa queda dito- do libro “Um pai chamado Elías”, no que relata a chegada de seus pais e de seus tíos a Manaus e que dende o ano 1994 forma parte da Academia Amazonense das Letras, mantendo, ademais, a cerámica Marajó aberta na localidade de Iranduba e unha presenza periódica en distintos medios de comunicación de Manaus como o xornal “Em tempo”. Carmen Novoa ten publicados diversos libros biográficos de temática relixiosa e continúa a ser unha das académicas máis activas da entidade literaria amazonense. Outro dos descendentes da saga Novoa Álvarez foi Modesto Nóvoa Rivas, quen no ano 2007 levou a cabo unha campaña de captación de fondos en Galicia para promover a construcción dun hospital materno-infantil na localidade de Iranduba “aunque pretende dar atención a toda la población sin recursos del municipio”, segundo declaraba nos medios nese ano. O Modesto Nóvoa da segunda xeración naceu tamén en Maceda e chegou a Manaus con tan só 14 anos da man de seu tío David, con quen acabou colaborando nos labores do consulado honorario español, ata o punto de, no ano 1967, falecido David, se puxo á fronte do devandito consulado honorario de España na capital da Amazonía. Novoa Rivas saltou ós medios de comunicación españoles no verán do ano 1987 cando o seu fillo de dez anos, chamado tamén Modesto, foi secuestrado, permanecendo retido polos seus secuestradores tan só 48 horas en tanto o seu pai non fixo entrega do rescate pedido naquel momento, que alcanzaba a nada desprezable cifra de 200 mil dólares. A familia fixo entrega do diñeiro sen a intervención de ningún axente no operativo. Sen embargo, a policía gravou as conversas entre os secuestradores e o pai da criatura -daquela vicecónsul-, mentres que o Banco do Brasil marcou os billetes que lles foron entregados ós delincuentes co fin de lles seguir a pista posteriormente. Modesto Novoa Rivas faleceu en São Paulo en xullo do ano pasado. As necrolóxicas destacárono nese momento como “empresario renomado do sector ceramista do Amazonas com presença e voz influínte nos ultimos 30 anos” na rexión.