Cen anos despois: Ourense, sempre Nós

Como tantas veces temos lido e repetido, o trinta de outubro de 1920, aparece, en Ourense, a revista Nós, Boletín mensual da cultura galega e órgano da sociedade galega de publicacións NÓS. Saíu “pra ledicia de todos e pra enseño de moitos”, sentencia moi ourensá que encabeza as Primeiras Verbas, texto de presentación atribuído a Vicente Risco, aínda que o director non asinase tan breve e brava posta en escena. A cidade das Burgas, da que era alcalde un comerciante de orixe maragata, Francisco Villanueva Lombardero -que só gobernou un par de anos-, contaba daquela con 17.581 habitantes e comezaba a recuperarse dunha terrible pandemia, a mal chamada “gripe española”, que deixara, entre 1918 e 1919, en tres ondas devastadoras, vinte millóns de vítimas no mundo. Por certo, a provincia de Ourense acadou entón as cifras máis elevadas de mortalidade de toda Galicia. Tal foi así que, nese período, debeceu notablemente a natalidade, debido ós falecementos e ó aumento da emigración. Un dos que marchou, neste caso da capital, un ano antes da aparición da revista -fuxindo das quintas e da gripe-, foi o mozo Eduardo Blanco-Amor, quen, desde Bos Aires, sería un dos primeiros e máis entusiastas colaboradores e difusores da mensaxe e do pensamento de Nós. Resulta chocante e curioso que, nun ámbito semiurbano e nunhas condicións para nada favorables -os felices 20 tardarían, en Ourense, ata máis que mediada a década-, xurdise un grupo de intelectuais comprometidos coa realidade do seu país, asumindo ese compromiso con valentía e rigor, nunha encrucillada histórica que determinou o futuro da Galicia contemporánea. Pouco ten que ver, na miña modesta opinión, a anterior vinculación dalgúns deles, en 1918, á experiencia efémera e neosófica de La Centuria. Interesante e pura a vangarda, tamén ourensá, comandada por Vicente Risco e na que estiveron Arturo Noguerol, Florentino López Cuevillas e Ramón Otero Pedrayo. O pulo chegaría no 20, hai cen anos. Tivo lugar nun complicadísimo contexto, cando todo estaba por facer, e contou con antecedentes febles, pouco sistemáticos e minimamente arraigados na historia e no devir dun pobo que estaba aí, preservando, teimuda e pacificamente, os seus sinais de identidade, agardando a que un grupo de guieiros, estudosos, investigadores e creadores con talento, conectarán, a partir da propia realidade, coas ideas e os movementos da Europa do seu tempo. Todo comezou en Ourense, no número 47 da rúa de Santo Domingo, domicilio -alugado, por certo- de Vicente Risco. Foi encol dunha revista que, desde o primeiro ata o derradeiro número, tivo dificultades económicas, pero que soubo abrir as súas fiestras, en cada momento, para ollar de fronte os acontecementos; aglutinando, con xenerosidade, o melloriño dunha xeración unida polo mesmo ideal, Galicia. Por iso é polo que o espírito de Nós, moito máis ca unha marca ou unha ideoloxía, está na racionalidade sistemática, na aprendizaxe científica, na apertura de miras e na autoafirmación. Levárono a cabo en dúas frontes, na cultura e na política, sen escatimar esforzos, atentos ós cambios e transformacións sociais. Elaboraron un modelo propio e solidario, a partir da observación e da pescuda, interactuando en España, na Península Ibérica, en Europa e no mundo enteiro, nun curto período de tempo, desde comezo dos 20 ata a primeira metade dos 30, ata a barbarie do brutal machadazo da guerra civil. O galeguismo dos homes de Nós non foi, polo tanto, produto dunha arroutada revolucionaria nin dun experimento intelectual aséptico. Todos eles, en irmandade fraterna, con ideas distintas, centráronse en recoller a tradición para proxectala na modernidade. E lograron o obxectivo, fixeron país. Sentaron os alicerces da autonomía política e acadaron representatividade popular nas institucións, soñaron e construíron, non renegaron de nada, aspiraron a todo. De aí que, transcorrido un século desde aquel degrau inicial, un alumeamento ourensán, concebido con grandeza e sacrificio, participativo e plural, conmemoremos neste ano o pensamento e a acción dunha xeración irrepetible. Lembramos así o labor titánico de Vicente Risco, Xavier Prado “Lameiro”, Arturo Noguerol, Xulio Gallego, Antón Losada Diéguez, Ramón Otero Pedrayo, Florentino López Cuevillas, Alfonso Rodríguez Castelao e Ramón Cabanillas, os iniciadores de Nós, e de todos os homes e mulleres que nas distintas etapas, nomeadamente Ánxel Casal, o seu último editor, souberon sementar fondo un ideal que agromou vizoso e que perdura. Con fondo agradecemento, é unha obriga de honra recoñecer a todas as persoas que colaboraron na recuperación desta memoria do noso, do “Ideario Nós”, imprescindible faro guieiro que eu resumiría nunha frase: “Ourense: sempre Nós”. O grande Don Ramón, o noso patriarca e patriota, o ourensanísimo Otero Pedrayo, expresouno mellor ca ninguén no remate da súa obra, Arredor de si: “A vida de Adrián Solovio identificaríase, dende agora, coa vida de Galicia; xa non será novela nin experiencia psicolóxica. É historia. Pois Galicia comeza a ser, outravolta, historia desque adeprendeu os camiños da súa conciencia, desque deixou de andar, coma unha cega, arredor de si”. Saúde e Terra!