José Suárez, o home alén do fotógrafo

O pasado día 5, a miñota vila da Guarda celebrou a véspera de Reis devecendo pola chegada da máxica mañá, pero allea a que aquel mesmo día de cincuenta anos atrás, nun pequeno hotel da vila, un ourensán aflixido e solitario decidiu apagar para sempre a súa mirada, levando con el -tralo óbito- a resposta ó principal enigma de todos cantos tiña ido deixando atrás no seu ronsel vital mentres que, coa cámara, zugáballes ata a alma ós protagonistas de tantas e tantas imaxes excepcionais: Por que elixiría un final tan radical? Todo comezou (segundo a abondosa e interesantísima documentación que alimenta esta crónica, divulgada en catálogos, exposicións e na rede polo seu sobriño e profesor, Xosé Luís Suárez Canal) cunha cámara fotográfica que lle regalou seu pai (o procurador, logo secretario e finalmente alcalde de Allariz, Benito Suárez Feijóo) cando José rematou os estudos secundarios en Ourense e se predispuña para licenciarse en Dereito, tal como fixera seu pai e igual que farían varios dos seus numerosos (entre homes e mulleres chegaron a once) irmáns. Velaí como, con só 17 anos (nacera en 1902) e coa mirada contaxiada xa co virus do instante decisivo, chegou a Salamanca para cumprir co deber filial, que non só o levaría a traballar no concello da capital, a coñecer e intimar con Miguel de Unamuno e converterse no autor dunha das máis icónicas fotografías do vasco inmortal sentado nun outeiro sobre a planice castelá, senón tamén a coñecer e uns anos despois casar con María Santiago Mirat, moza dunha saga familiar de orixe francesa e propietaria dunha fábrica de fertilizantes e outros productos da industria auxiliar agraria, na que tamén el chegou a traballar. Pero Pepe -como era coñecido nas distancias curtas- non tiña entre os seus obxectivos vitais asentarse na cadeira dun burócrata nin na dun xestor empresarial, polo que aproveitou a relación con Unamuno para ensinarlle unha serie de fotografías de Salamanca que impresionaron ó catedrático e que deron cabo no libro “Cincuenta fotos de Salamanca” con limiar do propio Unamuno. Para aquela, José Suárez xa tiña fotografado varias series de temática etnográfica en Galicia e preparábase para organizar a primeira exposición no Círculo de Bellas Artes de Madrid, cousa que lle serviu para que a productora Cifesa lle encargara catro documentais sobre mariñeiros, oleiros, canteiros e feirantes. Así chega 1936. Había un ano que casara con Mary Santiago e, en plena rodaxe de “Mariñeiros” nas augas do Morrazo, a deriva incivil aconséllalle cruzar o océano. Faino só porque disque a súa dona non quixo abandonar Salamanca. E faino por Lisboa -xunto co pintor Colmeiro- con destino a Buenos Aires e coa metraxe de “Mariñeiros” a medio producir, pero co compromiso de rematala alá. E non só remata o documental, senón que os contactos que establece ofrécenlle iniciar unha etapa máis centrada no cine, aínda que sen abandonar a fotografía, pois son varias as revistas e xornais que lle dan a oportunidade de coñecer ese interminable país ó que profesional ou emocionalmente non deixou de estar ligado xamais e -xa como corresponsal- a “dar la vuelta dos veces a la tierra por el canal de Suez y por el de Panamá”. Nesa xeira polas extensas terras do Cono Sur chega incluso a pasar máis de catro meses illado nun dos cumios da serra andina, o que dá lugar á publicación, en 1942, do libro “Nieves en la Cordillera” que lle dedica á súa muller malia á insalvable distancia física e probablemente tamén afectiva que para aquela xa debía haber entre ambos. Entón decide centrar a súa vida nun dos lugares no que probablemente se debeu sentir máis feliz (o outro foi Japón) ó longo das sete décadas polas que transitou. Aquel lugar foi a uruguaya Punta del Este, onde deseñou unha fermosa casa na que instalou unha selecta librería e un estudio fotográfico que bautizou co cervantino nome de “El Yelmo de Mambrino”. O can Mambrino, os amigos de Punta del Este, Japón e -por se morría- unha carta de perdón Con Mario Larroque e Mambrino en Punta del Este Para achegarse ó benestar que debeu conseguir en Punta del Este non hai máis que imaxinar o ambiente intelectual, bohemio e cosmopolita que se respiraba arredor do seu amigo Alberto Iribarren e a dona deste Margarita Fillerín, así como as pracenteiras imaxes con Mario Larroque e, sobre todo, co seu can Mambrino, alén do relato que Iribarren lle escribe -humanizando ó can- cando Suárez xa estaba en Japón, a onde marchara como corresponsal de “La Prensa” bonaerense e do “Día” de Montevideo, e onde, nunha primeira estadía, residiu dous anos. Por que, de súpeto, toma tan drástica decisión e abandona ós amigos de Punta del Este (onde, entre outros, coñece a Alberti, que lle dedica un fermoso poema), o doce fogar de El Yelmo e ó seu aprezado Mambrino, é outro dos enigmas da soedade elixida. O casó é que a cultura nipona deslúmbrao para o resto dos días e convértese nun seu divulgador, non só coas reportaxes xornalísticas, senón con exposicións e coferencias, alá por onde vai. Aínda realizaría unha segunda viaxe. No medio, xorde nel -di Núñez Búa- o mito do retorno e volve a Galicia para vivir “sus últimos transidos días en soledad, escapando incluso de sus recuerdos”. Entre 1959 e 1967 non deixa de traballar, senón máis ben ó contrario. Viaxa por España -singular é a colección sobre La Mancha- e por Europa, publica varios libros -un, en inglés, sobre a festa dos touros-, organiza exposicións, colabora con Otero Pedrayo na “Historia de Galicia”, mantense ligado a Buenos Aires e faino todo só, coa única compaña dunha carta “de perdón” por se nalgunha das viaxes atopaba a morte: “A quienes de algún modo alcancen las molestias que ocasione mi muerte, ante todo, perdón por ocasionárselas. Suplico se me entierre en donde fallezca, en la forma más modesta posible y sin acompañar oraciones ni ritos de religión alguna. Un féretro de madera sin pintar y una fosa común es cuanto deseo”. Nos Andes chilenos. En 1967 colga a cámara. Primeiro vive en Allariz e despois no Hotel Miño de Ourense, reestablece relacións, pero Salamanca non aparece na axenda. E todo, ata aquel infausto 5 de xaneiro de hai 50 anos, cando, coma o Miño, decidiu desembocar no océano da inmortalidade onde hoxe lle permiten morar as súas fotografías.