As minas e a ponte de don Pepito Viso

Aínda que hoxe sexa unha actividade residual, mantida só nalgúns lugares do Macizo Central (como A Penouta) e en Valdeorras, houbo un tempo no que a industria mineira espallábase polos catro puntos cardinais da provincia. Estamos nos estertores do século XIX e nos inicios do XX e o wolfram e o estaño impulsan, en lugares ignotos de Ourense, un dinamismo industrial no que emerxeron homes sen medo coma José Viso, capaz de baterlle ó gobernador, resistir roubos e atentados con dinamita, e tratar de ti a ti ós ingleses. Se ben para o resto da provincia e de Galicia en xeral é un personaxe completamente anónimo, no entorno das terras do baixo Arnoia -é dicir, Escudeiros, Sande ou Arnoiaseca- o mito de “don Pepito Viso” consérvase na memoria popular xunguido inexorablemente ó “boom” das explotacións mineiras da serra do Seixo e do Val (Gomesende e Ramirás), que encheron de actividade industrial a esta zona no tempo de mudanzas do século XIX ó XX por mor da explotación mineira do estaño e do wolfram. Ó fío do mito e da man de Carlos Martínez, hai case tres décadas tiven a oportunidade de conversar con César e Eudosio Álvarez (e logo publicar a entrevista neste mesmo xornal o 3 de setembro de 1995), nun dos salóns da casa grande do Viso que “don Pepito” mandara construir como símbolo do seu poderío local, pero xa daquela ameazaba ruína nalgunhas dependencias. César e Eudosio eran sobriños políticos de “don Pepito” e do seu relato xurdiu en min un aquel de admiración do personaxe que non me permitiu ignoralo nesta galería, agora que a industria mineira volve á actualidade non só da provincia, senón tamén no país veciño e que historiadores coma David Álvarez Núñez achegaron novos datos sobre o contexto no que se desenvolveu a vida de José Viso nun pequeno pero interesante traballo titulado “As minas do Val” e publicado hai agora un ano. Emparentado por liña materna cun militar salmantino destinado no seu momento en Ribadavia e por vía matrimonial co “Señor de Meréns”, con poderosos contactos co cacique do momento Senén Canido, así como co Marqués de la Vega de Armijo, que tiña propiedades en Gomesende e chegou a ser presidente do Congreso en 1893, e estudos de dereito en Compostela, é de entender que no momento no que comezou a aflorar a oportunidade mineira nos montes do Val, a súa familia permanecera allea a tal oportunidade, de modo que xa en 1886, o seu irmán Eloy Viso non só dá conta da existencia dunha mina de estaño nun dos paraxes da serra, senón que ós dous anos comeza a construir -inicialmente un pontillón- no lugar de Chancela, onde ten a desgracia de ver morrer a un traballador afogado. Os primeiros contactos documentais de José Viso coas explotacións mineiras tardarían aínda unha década, non sen antes conseguir autorización gubernativa -con Eloy Viso xa falecido- para ampliar o pontillón e convertirse en propietario -“con destino al servicio público, previo pago de las cuotas de peaje”- da ponte Chancela, que daría servizo de comunicación entre Gomesende e Cartelle e que do mesmo xeito que axudou a incrementar a riqueza do emprendedor, acabou sendo causa principal da súa decadencia. Sería en 1899 cando solicita licencia por vez primeira para “20 pertenencias de mineral de estaño en el pueblo de Arnoyaseca y 12 del mismo mineral en Escudeiros”. Cabe salientar que o concepto “pertenencias” respondía, segundo a lexislación da época, a unha medida superficial de cen metros cadrados e unha extensión en profundidade, indefinida. A esta solicitude seguíronlle durante unha década outras, ó mesmo tempo que con base en Ribadavia se viñan asentando grandes compañías coma “The Arnoya Mining Co.”, coa que, primeiro como xuíz municipal e logo como alcalde, acabaría tendo grandes diferencias que o puxeron na picota fronte ó gobernador e ós propios veciños, que tamén se puxeron na sua contra. A ponte dos ingleses, dinamita contra a súa casa e unha ruinosa labazada ó gobernador Factura comercial da empresa José Viso, posta á venda en “Todocolección”. Como xa foi rexistrado, as controversias xurdidas entre José Viso e os responsables da compañía londinense, “The Arnoya Mining Co.”, tiveron orixe na construcción, por parte da empresa, dunha segunda ponte nas inmediacións da que lle viña dando tantos rendementos a “don Pepito”, o que o levou a presentar denuncia perante o gobernador para que non permitira tal competencia. Pero a carne é débil e os responsables da administración daquela sabían ben de que lado estaban os poderosos, polo que os sucesivos intentos de derrubar a ponte dos ingleses non só non gozou do beneplácito do gobernador, que lle denegou o recurso de alzada e logo o de reposición, senón que acabou botándolle ós veciños enriba de tal xeito que ó mesmo tempo que José Viso se centra nos recursos, os veciños formulan escrito contra o naquel intre (1910) era xa o seu alcalde, denunciando que “en virtud de ciertas medidas tomadas por el alcalde, se han suspendido los trabajos de explotación de unas minas, que eran el sustento de muchas familias”, temendo que iso cause “grandes perjuicios y los obreros sin trabajo lleguen a alterar el orden”. Pero, as protestas non quedaron aí, senón que no ano a seguir foron varios os embates sufridos polas propiedades de “don Pepito”. Da máis grave de todas dá conta “El correo de Galicia” o 7 de decembro de 1911, informando de que “en la madrugada del día 3 apareció volada con dinamita la casa que en la parroquia del Val (Gomesende) está construyendo el rico propietario, José Viso, alcalde de dicho municipio”. Na mesma peza disque foi detido José Fernández Martínez, “que hace tiempo que había amenazado al alcade con matarlo y que le había de volar la casa, como así hizo”, desvelando que “en aquella localidad existen elementos anarquistas” entre os que “se fraguó el atentado”. Fronte isto, no canto de acobardarse, José Viso non só tomou a decisión de derrubar a ponte dos ingleses, senón que se dirixiu ó goberno civil e mantivo unha forte discusión co seu titular, chegando a ofendelo “de palabra y de obra”, razón pola cal -xunto coa indemnización da ponte- tivo que facerlle fronte ó pago de 100 mil pesetas que supuxeron o principio do fin do seu pequeno gran emporio.