Petra e Modesta, dúas mulleres e un poeta

A celebración do día da muller e a instalación dunha placa na memoria dunha delas en Vilanova dos Infantes, alimentoume a obriga de escribir sobre dúas mulleres que xamais compuxeron un parrafeo literario, pero si foron vítimas indirectas das indesexables consecuencias que nelas provocou viviren a carón da literatura. Velaí uns apuntes sobre Petra Enríquez e Modesta Vázquez, a nai e a muller dun Curros Enríquez que sufriu o fel dunha vida insatisfeita e acabou contaxiando ese sabor acedo no seu entorno máis íntimo. Por máis que o nome do poeta celanovés sexa sumamente coñecido, hai un aspecto máis oculto, como é o da súa relación familiar ou, como escribiría o seu amigo Galo Salinas, “o Curros íntimo”. “No fue Curros -di Salinas- gran sembrador de afectos y aun aquellos que esparció, no siempre cayeron en suelo grato; esto le tornó desconfiado y tal vez injusto, porque el dolor del desencanto borró de sus labios la sonrisa, arrugó su entrecejo, puso saetas en sus mirares y endureció su corazón”. Pois ben, se alguén foi vítima dese perfil, esa foi Modesta Luisa Polonia Vázquez, unha nena nacida no cómodo fogar do xuíz de Puebla de Sanabria, José Vázquez, logo maxistrado do Tribunal Supremo e á que coñeceu posiblemente no ambiente social do actual barrio de Malasaña -daquela distrito de Universidad- onde residían, el nunha casa da rúa Espíritu Santo, co seu irmán Ricardo, e ela na dun seu tío, na rúa de La Palma, coa nai e os seus outros dous irmáns. Algo máis dun ano maior, a pesar do entorno propicio no que creceu, a vida non lle foi doada dende o día que naceu, non en van foi bautizada de “socorro” ese mesmo día e rebautizada nove días despois coa imposición dos “santos óleos” porque temeron que morría. Rondaban ambos a vintena e Curros alternando a publicación de poemas e outros textos en distintos xornais co activismo político-republicano e á procura dun traballo, cando en abril de 1871 deciden montar un fogar. Casan polo civil e residen no barrio de Pozas, cun Curros hiperactivo -ó abeiro da revoeira que sacude a capital- que acaba por meter os pés en tódolos “charcos” que atopa, mentres Modesta comeza a albiscar o futuro que lle espera como consecuencia do carácter de Manuel. Ó mesmo tempo que chega ó fogar Adelardo, en 1873, Curros xa contactara coa masonería, xa o declararan prófugo por non presentarse a filas, xa pasara uns meses preso como consecuencia desa causa, xa se enfrontara ó mesmísimo duque de Montpensier cun artigo furibundo contra o posible sucesor real, xa creara a sociedade “Galicia literaria” e xa a morte dalgúns seres queridos -o seu irmán Antonio, a súa irmá Teresa e o suicidio anunciado do seu amigo Vesteiro Torres- empezara a minar nel. E aínda lle faltaba convivir coa morte en directo no País Vasco, para contala como corresponsal na terceira guerra carlista, e incluso estar a piques de morrer por un disparo fortuíto dun brigadier. Modesta, en canto, criaba a Adelardo e imploraba por unha tranquilidade familiar que acabaron procurando -aínda que relativamente- en Ourense, a raíz do premio polo concurso ó que Curros presentara os poemas “A virxe do Cristal”, “O gaiteiro de Penalta” e “Unha boda en Einibó”. Pero en Ourense tampouco as augas acabarían baixando calmas. Sobre todo, logo da publicación de “Aires da miña terra” e da súa denuncia por parte do bispo Cesáreo. En Ourense nace e morre Leopoldo, ó que lle comporía o doente “Ai!”. En Ourense nace Sofía, que morrería ós dez anos, xa en Madrid. En Ourense exacerbaríanselle profundas diferencias con amigos de sempre, coma Valentín Lamas Carvajal e en Celanova -pero con eles aínda en Ourense- morrería a súa “adourada” nai... Loxicamente a todo isto non permanece indemne a fortaleza feminina de Modesta, que pide retornar a Madrid. Fixérono en 1883, pero a condición humana de Curros era allea ó lugar no que morara e a súa loita contra o mundo organicamente establecido continuou durante outros dez anos, ata que “las relaciones conyugales -di Celso Emilio Ferreiro- se vuelven desastrosas” e “algo cuyo origen no se desvela a nuestras indagaciones” -que aínda hoxe segue incógnito- lévao “a dejar su empleo y, silenciosamente, abandonar a la mujer y a los hijos”. Despois de días sen saber del localízano na casa dun seu cuñado, en Viana do Bolo, denantes de que, o 22 de febreiro de 1894 decidise subir abordo do vapor María Cristina e tomar rumbo inicial a México, aínda que, como é coñecido, o seu asentamento tivese como destino final á Habana, que non a súa tranquilidade, nin polo tanto, a dunha abandonada Modesta. Petra, a costureira de Vilanova que foi criada, esposa, “mártir escura e tenra” Modesta de moza. Con milleiros de quilómetros afastados e un Curros que malamente consegue sobrevivir na illa, Modesta vese abocada a convivir cos dous fillos Adelardo e Manuel. É sabido que Curros regresa a España dez anos despois, en 1904, pero aínda que viaxa a Madrid, pronto volve a Galicia e, en outubro, regresa á Habana, levando con el ó pequeno Manuel, malia que non tardaría en devolvelo a Madrid, ó non ser quen de dar convivido con el. Morto o poeta e conscientes da difícil situación económica na que mal vive Modesta en Madrid, son varios os amigos que senten a necesidade de axudala, polo que promoven a concesión de varias pensións vitalicias, entre elas a Deputación de Ourense e incluso o Concello de Vigo. Neste sentido, conserva a Fundación Otero Pedrayo varias cartas entre o patriarca e Modesta, que aluden ó cobro trimestral desas cantidades que, aínda que non cuantiosas, axudan a aliviar as súas carencias económicas. Chegados aquí, resulta oportuno volver sobre o que tivo que acontecer entre Modesta e Manuel para que Curros chegase a tal punto de frialdade e abandono coa súa familia, cando el mesmo foi vítima do despotismo que seu pai exerceu sobre a humilde Petra, a “mártir escura, arruladora e tenra” á que lle compuxo tan sentido poema. José María Curros chegou a Celanova viúvo e cunha filla, Socorro. Petra, pola súa banda, era unha humilde costureira de Vilanova, catorce anos máis nova e á que o notario lle encargou os labores da casa e, sobre todo, o coidado da nena. Pero o que comezou sendo un servizo doméstico evoluíu cara unha singular relación “con la que tuve amores durante los nueve años que me conservé viudo” e coa que casou despois, preñada de sete meses e con xa dous fillos -Antonio e Laureana- nacidos fóra do matrimonio. En total foron once, a parte de Socorro, os fillos que surtiron a relación desequilibrada entre José María e Petra. Unha relación sobre a que é extremadamente crítico Celso Emilio Ferreiro, quen chega a afirmar que a humilde Petra “lo tenía que tratar de usted”. É unha relación da que incluso dá algúns apuntes significativos o propio José María no seu testamento cando alude a “su debilidad y sencillez”, acusándoa de terlle “malvendido cuantiosos intereses cuyo valor no bajó de dos mil duros”, cando xa a pobre Petra levaba oito anos morta.