José María Eguileta, un paseo pola historia de Ourense

Nun paseo pola mostra “Ourense no tempo”, da que é coordinador na cidade, fai un repaso a nosa historia desde o principio dos tempos. Unha viaxe imprescindible para todos os ourensáns. “Ourense no tempo” é a mostra da cal é asesor e coordinador local. Fálenos deste proxecto. Enmárcase no proxecto expositivo de “Cidades no tempo”, organizado pola Xunta, a través da Fundación Cidade da Cultura, e Afundación, en cuxas sedes se instala a mostra en cada unha das sete principais cidades galegas. Está comisariada por Manuel Gago e, en Ourense, son o coordinador da mesma, e contei cun excelente grupo de asesores: Elvira Carregado, Xabier Limia, Afonso Monxardín, Miguel Mosquera, Maribel Outeiriño e Eva Torres. O nome xa é toda unha declaración de intencións. Xa o di todo. É un pecorrido, - teño que subliñar que non está ordeado cronolóxicamente senón temáticamente-, que abrangue desde o nacemento da cidade no século I d. C., a cidade episcopal, a capitalidade de provincia e remata coa referencia aos Suaves ou os concertos de de Jazz no Latino, pasando polo Entroido do pasado ano e outras festas tradicionais. Son ao redor de 106 pezas, e cada unha marca un fito destacado de Ourense. Moitos séculos e moita historia. Nese percorrido, sen ser liñal físicamente na mostra, cales son as primeiras pezas das que nos pode falar. Os mitos dan a idea que ten cada cidade do seu nacemento. En Ourense, evidentemente está nas Burgas, non só polas augas quentes e con propiedades curativas, senón tamén porque son sagradas. Mostra delo son as pedras votivas adicadas á deidade indixena “Revve”, morador dos mananciais e responsable das súas propiedades terapéuticas. Na nosa cidade é onde hai unha maior concentración de toda Gallaecia, seis, cando noutros lugares con mananciais de augas quentes hai dúas, quizáis tres dedicadas a outros deuses indíxenas. Aquí apareceron seis, deitadas unhas por riba doutras. Ourense sempre tivo un papel destacado na historia como lugar de cruce de camiños. Non podemos esquecer que Ourense foi un señorío episcopal, co cal os bispos tiveron moita influencia durante máis de cinco séculos. Organizaron a cidade, as rúas, crearon o burgo norte do Casco Histórico ao redor da “acrópole espiscopal”… e tamén trouxeron cousas moi importantes para o desenrolo da cidade. Exemplo delo é o relicario de Santo Estebo de Limoges, Santa Lucía de Cornelis de Holanda, o Misal Auriense, o documento de 1122 de teresa de Portugal… E así como chegaron todas esas influencias, desde Ourense, como cidade de camiños, tamén enviamos fora parte do noso legado. Así, na mostra podemos ver un capitel do que sería a Claustra nova da Catedral de Ourense, que arrancaría por onde está hoxe o Museo Catedralicio, e que non chegou a prosperar debido, entre outros problemas, á falta de financiación no século XIII. Un capitel que o catedrático de arte Juan José Moralejo define como estilo ourensán, ese “románico moi evolucionado ou un gótico moi arcaico”. Un claro exemplo deste estilo podémolo ver no claustro de San Francisco e, quizáis, na igrexa da Trindade. A fusión co daquela concello de Canedo tamén marca un fito destacado. Parece un feito relativamente “pequeño”, pero tivo unha gran importancia. Date conta que daquela o tren non chegaba de Madrid, senón de Vigo, e faciao a Canedo. Así que os almacenistas, o comercio, as fábricas… prosperaron nesta zona da cidade, para a venta dos veciños, pero tamén para enviar fora. Desde viño, crema de afeitar ou gaseosas, pasando por papel de liar Basilio Álvarez. Un auxe económico que repercute tamén no número de habitantes. E que se pode ver claramente coa pirámide poblacional de antes e despois do ano 43, momento no que se uniu a Ourense. Non nos podemos esquecer do fermoso e merecido nome que a día hoxe nos segue enchendo de orgullo, “Atenas de Galicia”. Hai unha cousa que temos que ter presente. Quizáis Ourense é a cidade que máis se narrou a si mesma. En obras como “O porco de pé”, ata “A Esmorga”, pasando por “Ilustrísima”. En todas elas se fai un percorrido pola cidade arquitectónica e tamén pola sociedade, como a burguesía ata aquela que recén chegaba do rural, e a que protagonizaba hazañas menos “recomendables”, caso da Esmorga. Por outra banda, cando Ourense convértese en capital de provincia co reordenamento, á cidade hai que dotala de “equipamentos”. E un deles importantísimo é a creación do Instituto, traendo con el a persoas de primeiro nivel como Marcelo Macías que foi mestre de Risco e Cuevillas, entre outros. Creou a Comisión de Monumentos, o Museo arqueolóxico, e fai a primeira tertulia con Benito Fernández Alonso, Díaz Sanjurjo, Manuel Sueiro. Cuevillas e Vicente Risco forman a Xocas. Con eles relaciónanse Carlos Casares, Quessada, Acisclo… unha explosión de vitalidade enorme. A grande actividade intelectual que definiu a identidade de Ourense para o conxunto de Galicia tamén se ve recreado o mítico café Volter, onde se teceron as redes de artistas e cidadáns que derivaron en importantes expresións de pensamento e da arte galega. Algunha peza que chame especialmente a atención? É difícil escoller unha. Desde as aras romanas á alcantarilla alusiva ao Concello de Canedo, ata un disco feito en Lousa gravado pola Coral de Ruada e que percorreu toda Suramérica. O pote galego de Malingre, que máis que galego, foi un modelo que trouxo o Marqués de Sargadelos de Burdeos, e Malingre comezouno a producir en serie. É vostede arqueólogo cunha extensa e recoñecida traxectoria. En todos estes anos puido vivir de primeira man a evolución neste eido. Todo cambiou moito. Tanto para realizar achados como para asentar bases e seguir aprendendo. Cando eu era neno pensaba, como todos os nenos, na arqueoloxía de Exipto ou Grecia. Pero cando me deu clases Xocas e nos falaba de Cuevillas, de que escavaban en San Cibrao de Las. Eu decía, -“que é eso?”. - “un castro”, decíame. “E iso que é?”. - “Un poblado fortificado, con foso, restos da vida cotiá dos antepasados…” E eu sorprendíame de que todo iso estivese “aquí”. Así que non puiden menos decir “Isto é o meu!”. Fun consciente de que podía facer arqueoloxía na miña terra, que me levaban ao meu propio pasado. Agora mesmo, cal é a súa prioridade como investigador? A historia urbana. As excavacións das Burgas traen consigo moitas vías de investigación. Desde os deuses indixenas, a evolución urbana, o papel da cidade dentro da conquista romana… Entender todas esas claves é algo que me trae moi atarefado últimamente (risas). Persoalmente, cal é o achado máis importante do que foi partícipe? Quizáis, máis que un achado concreto, é creer entender que facían os dólmenes no Salas. O motivo de que se xuntasen alí e porque ese espazo puido soster tanta poboación. Agora non podo pasar a outra pregunta sen que nolo desvele. Trátase dunha causa non só ritual, senón tamén económica. Eles foron dos primeiros agricultores, polo que necesitaban terras fértiles pero que se puidesen traballar de forma arcaica. Nesta zona eran solos liviáns e fértiles, pero que tamén se agotaban rápidamente polo que se tiñan que trasladar continuamente. Así, hai ao redor de 60-80 monumentos megalíticos que colonizan todas esa chaira. E logo está na Serra de Leboreiro, neste caso o motivo da concentración débese á actividade gandeira. Que sinte un cando é consciente de que o que acaba de descubrir senta, desenrola ou modifica as bases da nosa historia? O que ten o coñecemento académico frente ao dogmático é que se está revisando continuamente. E aí reside a súa grandeza. Un o que fai é, desde as posibilidades e esforzo individual, sumar novas pezas á historia dun país, dun territorio. Os que veñan detrás poderán continualo, matizalo ou incluso decir que non é o correcto. Que é o que fai que a súa profesión chegue a ser tan apaixoante? O coñecemento do pasado. A exploración do territorio para atopar cousas novas na “propia casa”. Saber o que había moito antes, incluso os primeiros asentamentos, de algo que tes ante os teus ollos de forma cotiá e hai que descifralo. Que lle diría a unha persoa que se quere formar en arqueoloxía? Ademais dos coñecementos máis teóricos e técnicos, é importante que sexa vocacional… non coñezo a ningún arqueólogo rico (risas). E que non fai falta irse a Exipto, aquí queda moito por investigar. Cal serán os seus seguintes pasos? Gustaríame seguir coa arqueoloxía urbana. Pero as cousas funcionan da seguinte maneira: ven un promotor para facer unha vivenda. Ti, coa excavación previa, fas a túa investigación sobre iso e súmalo a un “cesto de coñecemento”. Cando tes un cesto con suficientes coñecementos, das un avance. Pero todo vai moi lento. O dato aparece da forma máis insospeitada e moitas veces onde menos o esperas. Eu penso nun cesto de cereixas, que veñen de dúas en dúas. Se eres hábil e as consegues enlazar, eres capaz de sacalas todas dunha vez coa primeira. Se ti á investigación lle fas as preguntas axeitadas, e aplicas os métodos de coñecemento e técnicos axeitados, consigues fiar o discurso.