Festa rachada á parte, e volvo falar ben dun país que, cal Galicia, declara festivo un acontecemento cultural.
Festivo de festa verdadeira, de non ir choiar, de que pechen as escolas, contra do criterio de certos patriotas, ¿por que non dicir, e non polo da linguaxe inclusiva, pozo de falcatruadas, matriotas, que tanto debera valer patria que matria?, que coidaron desatino mudar en día non laborable, isto é, diferente aos demais, o día de exaltación da lingua. O día oficial, ben entendido. Que para falar galego, ou non falalo (engado eu, que de todo hai neste país pequeno, pero non máis que Bélxica, verde, tanto como Irlanda, e saudadoso, e neste caso si que excusamos as comparacións, que en semellante liga competimos todos) hai moitos días. Máis que longanizas, dicía miña nai, miña naiciña, castelán falante pero quen de recitar tiradas e tiradas de Rosalía, sobriña que era (Teresa Rosalía Álvarez Rodríguez del Villar) dunha afillada, Rosalía Álvarez Castelo, de Amara Murguía de Castro e do propio Don Manuel Murguía. Quen, de parvo nada tiña, entendera o ninguneo de Dona Emilia Pardo Bazán a Rosalía de Castro cando di de “Follas novas” que “repite quejas muy prodigadas en la enfermiza poesía lírica de medio siglo acá”.
Dígase isto sen minguar o valor da Condesa no ano do seu centenario, celebrado cal merece aquela muller valente, afoutada e protofeminista, máis arriscado o seu papel loitador vindo, como viña, dun substrato conservador. Librepensadora de dereitas, o quen vendo sendo moito máis que un oxímoro, que vén cadrar, o ano das súas celebracións, cun Día das Letras adicado a unha dona, Xela Arias, moi merecente de protagonizar esta xornada. Por máis que, e volvo ao punto de partida, para celebrar esta lingua resistente, malia o entorno, ás veces hostil, cando non abertamente inimigo, abonda -ou debera- co decotío e o decote para empregar un idioma belísimo que nos torna ás “laradas das casiñas”, das que nos falara a propia Rosalía. Morta antes de chegar aos cincuenta. Como Xela, finada aínda máis nova, corenta e un anos, miñaxoia, que a poeta máis inmensa que nos dera Galicia, en galego, en español.
E quero dicir que dos dous “románticos tardíos” dos que nos falan os manuais, Rosalía sube moito máis alto que o grandísimo Gustavo Adolfo Bécquer. Só que a poética deste, tan chea de musicalidade, non chega luír, de ningunha maneira, as herbas das beiras do Sar rosalián. Rosalía de Castro ten herdeira directa, tres cuartos de século despois, en Xohana Torres. Quen en 1957 publica “Do sulco”, outro milagre, entre a esencia e a existencia, prologado por Carvalho Calero, que ten un verso clave para entender o que viría despois, en Xohana e tamén nas donas que seguen o seu camiño: “Pro eu non beberei na xerra do Silenzo”.
E, despois de Xohana, Xela Arias e máis mulleres na sementeira dunha poesía nova, rebelde, teimosa, de asuntos testudos, de música caladamente rompedora. Á beira de Xela, Luísa Castro, quen publica en 1988, Baleas e baleas, unha das súas moi cativas contribucións á literatura galega. Ora; ¡que grande aportación! Porque a poeta de Foz estaba en verdade alcendida cando describirá este libro, moito máis que “dirty realism” ou que intensidade narrativa poetizada, por unha -polo demais- narradora extrema. Mais antes de Luísa xa estaba Xela Arias, publicando o seu debú poético, Denuncia do equilibrio, que é de 1986, editado por Xerais cando esta editora exemplar ía da man de Luis Mariño, unha das mentes máis claras e anovadoras que aportara este pequeno, verde, saudadoso e esquecido país. Volverei a Luis Mariño calquera día destes para axeitarlle a polaina a algunha lingua procaz.
Daquela, na hora deste libro, rompedor e cheo de balbordos calados, consonte o seu título indica, Xela traballaba en Edicións Xerais, e era unha moza de vintecatro anos (nacera en Lugo, en 1962, por máis que o seu berce sexa inequívocamente Sarria, a súa mocidade, madurez e pasamento vigueses, e o que fica do seu físico, ben fermoso, estea en Vigo, no camposanto de Pereiró), chea de literatura, da grande, da que exercera como transmisora, en casos diversos: así Camilo Castelo Branco, Charles Baudelaire, Bram Stoker, James Joyce ou Jorge Amado pasaron dos seus idiomas orixinais á nosa lingua través do esforzo de Xela Arias. Quen non tivo présa en forxar a súa propia obra. E de feito, se falamos de poesía, que é a que trae a Xela Arias ao Día das Letras Galegas deste ano, apenas se deixou catro libros ao aire ceibe de librerías, bibliotecas, aulas, prazas e rúas. Os seus títulos, ademais do xa citado “Denuncia do equilibrio”, “Tigres coma cabalos” (1990), “Darío a diario” (1990) e “Intemperíome” (2003). Este último publicado por Espiral Maior o mesmo ano da morte de Xela Arias. Un óbito que me conmoverá fondamente, tiven trato persoal con Xela Arias, epistolar e telefónico, tamén en vivo, en Madrid e Santiago, que me chegara través do fundador e director de Espiral Maior, Miguel Anxo Fernán Anxo, titán da edición poética en galego.
Da súa voz souben da traxedia dunha morte tan temperá, tan mal temperada, para quen en boa lóxica, se tal houbese nese fenómeno tan extraño que chamamos vivir, seguiría viva, activa, bulidora, entregada ao ensino, a súa paixón logo da escritora. Quédannos os seus poemas, acios rebeldes, flores silvestres ben acompasadas, rupturas léxicas e sintácticas por parte de quen quixo mostrarse espida, coa naturalidade coa que se nos mostrou en “Tigres coma cabalos”. Espléndida Xela Arias. Así a súa lembranza,
