Veu dar nas miñas mans un libro que non agardaba que o fixera. Titúlase “Literaria”, editouno Limbo no 1997, onde vai a data, e escribiuno X.M. del Caño. Comecei a lelo polo final. Era posible facelo. O libro contén diversos traballos xornalísticos, dende reportaxes a entrevistas, simples críticas ou noticias diversas, de xeito que compón non unha ensalada, pero si unha macedonia suculenta na que sempre te podes atopar un bocado saboroso.
Os da miña idade aínda recordamos aquilo da “pertinaz sequía” que asolou tantas terras, deixándoas ermas e improdutivas. Del Caño pode ser calquera cousa menos relacionado con seca algunha. O seu discurso é sempre coma chuvia mansa; pero sempre é pertinaz, teimudo. Diría eu que domina a contumacia coma pouca xente é quen de facelo; ou se non é artesanía xornalística é pura arte indagatoria. Diríase del que é quen de abrir ostras por persuasión.
Por poñerlles un exemplo, a min a forza de chamarme por teléfono, un día si e outro tamén, foime sacando unha cousa tras doutra ata acabar compoñendo un libro de conversas dotado de coherencia e unidade. Como o fixo non o sei. Pero sacar, sacouno. Hoxe debe ser tan difícil dar con el, co libro, como dar co autor que seica está xa xubilado, seica; o mesmo que debe selo dar con este libro do que comezamos falando e aínda imos continuar facéndoo.
Comecei a lelo polo final, como xa advertín hai nada. Ó longo dunhas catro páxinas, vinte anos despois da desaparición de “Voces Ceibes”, del Caño faille unha especie de autopsia a aquel fato de rapaces que crearon a chamada nova canción galega e danos conta, a nós os seus lectores, da vida obra e milagres daquel grupo que durou o que durou e que non durou máis porque algúns dos seus compoñentes non foron, consciente ou inconscientemente, moi partidarios de que así fose.
A máis da xente moza de hoxe en día, ignora que foi e que significou aquel grupo. Cales foron os seus degoiros, cales os seus fracasos e, nin moito menos, calés foron os seus trunfos e como acabaron todos eles. A reportaxe de Del Caño ven datada en febreiro do 93, así que a vista de hoxe alá van caseque corenta, cando non cincuenta anos daquela que foi unha aventura prodixiosa pero aínda pode selo máis. De atrás pra diante, del Caño vainos recordando no libro os creadores da cultura galega que, nos derradeiros anos do pasado século, ían sendo cada vez máis e máis esquecidos; esquecidos, si, sendo como foron esenciais pra entender, comprender e aceptar a evolución da nosa literatura que, sen eles, tería sido doutro xeito entendo eu que sen dúbida ningunha. Faino así a propósito de Cuña Novás e de Avilés de Taramancos, dous poetas grandes hoxe a penas frecuentados. Del Caño válese das respostas obtidas por xentes, de recoñecida solvencia literaria, pra con elas ir conformando o retrato deles e máis do tempo que ambos habitaron.
Non sei se o faría por teléfono, ou non, como xa advertín que facía. Pero o caso é que o puzzle resultante é crible e certo, asumible e axuda a poñer as cousas negro sobre branco dun xeito tal como poucos ensaios académicos o levan conseguido.
Dos traballos de Del Caño encol destes dous grandes poetas, saltei a unha entrevista mantida con María Victoria Carballo Calero, a filla pequena de Don Ricardo, o autor da monumental “Historia da Literatura Galega”. Tamén coñecín e tratei a Carballo Calero. A el débolle a edición do meu primeiro libro e mesmo o coñecemento de quen habería ser a nai das miñas fillas maiores, vaia unha cousa pola outra. Pero con todo a súa personalidade non sería quen de percibila por enteiro ata que lin a entrevista da que lles falo. Del Caño debe ter unha especie de bisturí co que ir diseccionando dermes e epidermes ata se ir achegando a realidade máis íntima dos seres. Non sei que opinarán outros lectores deste libro, pero agora eu sei máis de don Ricardo, coñezo máis ó home enteiro e cabal que foi, que logo de ter lido páxinas e páxinas arredor da súa figura.
Exactamente o mesmo me sucede coa entrevista que Del Caño lle fixo a Antón Tovar, pero xa noutro rexistro. Neste caso o bisturí o que descobre é o talante de non poucos dos nosos máis importantes devanceiros, Risco, Cuevillas, Otero Pedrayo, Blanco Amor ou o propio Celso Emilio. Non é que tantos próceres coma os citados queden abertos en canal, que non é así. Non é o bisturí de Del Caño, pero si o punzón de Tovar quen extrae o que en mediciña se coñece coma resultado dunha punción lumbar e eiquí se reduce a fotogramas, a instantáneas que recollen aspectos esenciais das personalidades dos retratados.
Aínda me deu tempo a ler a entrevista que Del Caño lle fixo a Gonzalo Allegue, autor dunha extraordinaria biografía de Eduardo Blanco Amor e a semblanza de Rafael Dieste conseguida tamén a través de xentes que o coñeceron e trataron Díaz Pardo e Rey Núñez, por exemplo.
Con todo aínda me resta moito por ler. Pero co que queda reseñado debería abondar pra que o libro fose buscado ou, moito millor, reeditado pra que os que amamos o devir do noso país, da nosa lingüa e da nosa literatura, podamos entender e comprender moitos feitos do pasado, algunhas das persoas que os levaron a cabo e mesmo os prezos ou tamén os premios que acadaron por elo, pois de todo houbo.
O millor que se pode e mesmo se debe dicir do libro de Del Caño é que se trata dun texto ameno e útil no que o protagonista non é nunca el, tampouco os autores tratados grazas ás aportacións daqueles que os coñeceron e trataron, pero si o conxunto coral de todos eles que, descubríndonos ós autores, descúbrenos as súas obras e, ó nos descubrir estas vainos descubrindo a todos nós e á nosa terra. Somos o que comemos, si, pero tamén o que lemos. Lean, se dan con el, o libro de Del Caño e boa dixestión. Élles mo nutritivo.
