No repertorio dos instantes valiosos e inesquecibles da miña vida, figuran entre os máis salientables aquelas tardes que pasei xunto a don Ramón, na súa casa da Rúa da Paz, de Ourense. Tiña eu, entre outras misións daquela gravar unha mensaxe que se enviaba ás organizacións de galegos en América, e que, como xa teño contando, se atopan no Arquivo Sonoro de Galicia, onde eu as depositei hai tempo xunto con entrevistas ó propio don Ramón e outros persoeiros da cultura galega daquel tempo, dende Cunqueiro a Xaquín Lorenxo, “Xocas”, Ferro Couselo e outros. Don Ramón recibía sempre con especial cordialidade e convidaba ó visitante a un café ou o que quixeras. Ti sacabas o tema do que pretendías que falara e respostaba coma un río, indo dunha cousa a outra.
Nunha daquelas “feitas”, como dín os seus paisanos de Trasalba, me dixo que unha das cousas que a Galicia e a súa cultura lle viñera ben houbera sido ter un pazo para a ópera a Santiago, o que houbera colocado a que sería capital de Galicia, como cidade á altura de Barcelona, Madrid ou París. E de súpeto dicía: “Ando amolado por culpa dos libertículos que deben ser unos trasnos burleiros que non me deixan tranquilo”. E voltaba a falar da ópera e do latín. Cando xa pouco antes de morrer, fíxolle unha visita o ministro Cruz Martínez Esteruelas, pediulle que coidara e mantivera o latín no bacharelato como elemento esencial do noso ser, da nosa fala, da nosa cultura e da historia. Leía daquela don Ramón de novo “O Don apacible” e me contaba que lle quedara por escribir unha gran novela histórica sobre Pedro Madruga, de quen dicía que no lle fixeran xustiza de todo.
E deste xeito, falando dunha cousa e doutra ía pasando a tarde. Tiña don Ramón un especial sentido do humor, e gustáballe relembrar as cousas do seu avó, aquel que dicía que Ourense fora a única cidade de Galicia na que os franceses non entraron de fronte. “¿Cómo era iso posible se Ourense nunca tivo propiamente murallas”, preguntábase, e de seguido engadía: “O que o meu avó ocultaba era que había tanta lama que os cañóns se atouraban, de feito que tiveron que da una volta. E se non hai murallas está o peito dos homes...”
Don Ramón queixábase de que o campo esmorecera, de que non se coidada como se debera ó paisano galego e dicía que Galicia tiña de ser unha gran democracia de paisanos, de homes e mulleres do campo e do mar, exemplo de amor á terra e señores do traballo. Xente boa e querida donde queira que foran. Deste xeito que el sempre mantivo especial contacto co mundo da emigración. Unha daquelas tardes adicouna a contar as angustias que causara en Galicia a “filoxera”, e que tanto dano fixera ás nosas viñas. A media mañá, con algún amigo, don Ramón tomaba o vermut no bar Miño, na rúa do Paseo, sentado sempre xunta a unha das cristaleiras, saudando á xente que pasaba. Tiven a sorte de que algunha vez convidárame a sentar xunto deles e escoitar as cousas que Otero Pedrayo contaba dos seus tempos mozos, da xente que coñecera e mil pequenas historias que gardaba na súa poderosa memoria. E case sempre retornaba ó seu tema preferido, o traballo pendente que tiña anotado cumplir se o tempo o permitía, unha gran novela sobre Pedro Madruga. Xa teño contado que na treboada de febreiro de 1972, o vento deu en terra coa araucaria que seu pai chantara no pazo de Trasala cando nacera, e da que se fixo, ou eso entendo, o cadaleito co que foi levado á cova. Daquela, alá fumos os membros da Asociación Cultural Auriense e chantamos no seu lugar una ringleira de carballos que agardo que sigan allí.
Naquel tempo lonxano no que eu traballaba nunha radio de Ourense e na edición para esta cidade dun xornal galego, visitaba moito a don Ramón para facerlle entrevistas dos temas máis variados e na ocasión de efemérides galegas. Eu dicíalle o tema do que quería que me falase e el comenzaba a facelo, mais de sópeto trocaba o argumento e sobre a marcha ía pasando dun tema a outro. O mellor de todo era sempre o final, pois adoitaba a rematar a súa parolada dicindo: “E perdoe que no lle fale máis, porque a miña erudición é pouca”.
