Os dolmens, sartegos prehistóricos construídos polos primeiros campesiños da nosa historia, teñen formas variadas. Nada se parece, por falar de monumentos coñecidos, ó gran dolmen de Dombate, protagonista do gran centro de interpretación do Megalitismo galego na provincia da Coruña, á pequena cámara funeraria M5 de Outeiro de Cavaladre, no municipio ourensán de Muíños, que nós escavamos iniciada a década de 1990. Precisamente polas súas condicións de sepulturas, supoñémoslles aos dolmens unha forte carga ritual que pode vir referendada polas pinturas e gravados que algúns conservan, ou polos enxovais que acompañaron aos defuntos cando os inhumaron no interior destas impresionantes arquitecturas prehistóricas.
Doutra parte o rito, fortemente asociado ao universo máis fondo do pensamento simbólico -tamén relixioso-, puidera ter como función esencial a transmisión das crenzas, a perpetuación dunha forma de pensamento que está na orixe da relixión de cada grupo cultural en todas as épocas históricas. Dende este punto de vista, o propio rito, e con el os rituais, poden ser un ente tan sólido, estable e inmutable como a crenza en si que transmite, como o pensamento relixioso. Ese pensamento primixenio que os antropólogos máis acreditados definen como “Mito”, que nunca debemos interpretar como un conto ou unha lenda, senón como a crenza primaria que deu orixe ás relixións, e que soen explicar algo tan esencial como a creación do mundo, e con el, do ser humano. Pero non é cometido deste escrito entran en tantas profundidades. Para iso está autores tan prestixiosos como G. Dumézil, E. Durkheim ou M. Eliade. O que si nos interesa nesta densa introdución que lles veño de facer, é que dende este punto de vista, existen grandes posibilidades de que un dolmen sexa o soporte material dun ritual. Seguramente dun rito. E este, o rito, sería en consecuencia un dos aspectos menos cambiantes do sistema ideolóxico e de crenzas dunha sociedade, neste caso, dos construtores de megálitos, fenómeno arquitectónico-ritual que no noroeste hispánico debemos situar entre o 4300 e o 2500 BC. Pois ben, tal consideración permítenos abordar un ensaio histórico e social. Por medio das escavacións arqueolóxicas, descubrimos a variedade de monumentos a que antes nos referiamos. Dolmens de gran tamaño, panteóns con longos corredores de acceso feitos tamén con grandes lousas de pedra -non deixen de ver o de Dombate, aínda que sexa en internet- que pouco a pouco van desaparecendo e substitúense por outros moitos máis modestos, pequenas caixas feitas con lousas de pedra e que aparentemente son para enterrar unha soa persoa. Observando estas arquitecturas dolménicas, parece que o seu mundo vai cambiando. E aquí e cando podería entraría en xogo a análise sobre o ritual como un elemento esencial para deducir que puido ocorrer.
Efectivamente, se entendemos o dolmen como un soporte ritual, é dicir, unha arquitectura onde se practica un rito funerario, e que sen grandes piruetas intelectuais puideramos estendelo á esfera da relixión, estariamos ademais ante un dos elementos arquitectónicos e simbólicos máis estables para estas xentes. En consecuencia, se detectamos uns cambios tan radicais -as formas dos dolmens- seguramente é porque outros aspectos aparentemente máis cambiantes, tales como a economía, a estrutura social ou as relacións co medio ambiente, seguramente xa hai tempo que se transformaron. Indicando o inicio dunha etapa histórica diferente.
