A tolerancia e posterior oficialidade do Cristianismo no ano 380, fai que se difunda unha literatura que enxalza -”laudatio”- ou critica -”vituperatio”- aos emperadores romanos segundo a actitude que tiveron cos cristiáns. Son célebres os textos de Lactancio incluídos na obra “De mortibus persecutorum” -”A morte dos perseguidores”-, porque xustifica o óbito dos emperadores impíos que perseguiron aos cristiáns por causa da intervención providencial de Deus, que castiga aos que se opuxeron á Igrexa e premia aos que a apoiaron. Fagamos agora, non obstante, un exercicio histórico-literario, seleccionando dous emperadores perseguidores sobre os que escribiu Lactancio: Domiciano e Diocleciano.
Domiciano porque non só é acusado polo autor cristián, senón que as fontes clásicas tamén o describen como un emperador tiránico, arbitrario e cruel. Iso se deduce de autores que viviron na mesma época, entre eles Plinio O Mozo, Suetonio ou Tácito. É certo que estes, procedentes de familias aristocráticas, mantiveron unha actitude hostil cara a este último emperador flavio, probablemente pola súa mala relación coa clase senatorial en particular e coa clase aristocrática en xeral. A isto súmase o feito de que ese intelectuais completaron a biografía do emperador despois que foi asasinado e condenado á “damnatio memoriae”, ao total esquecemento oficial. Así, á mala fama do seu mandato súmase a condena do cristián Lactancio. O outro, como vimos, é Diocleciano, o gran perseguidor dos cristiáns. Baixo o seu mando desatouse a chamada “Gran Persecución”, polo que foi moi mal tratado na obra do autor cristián. A opinión deste acentúase aínda máis polo contraste con Constantino, para el o rexente exemplar. Porén, non se pode negar que a obra de Diocleciano tivo un impacto positivo no progreso xeral do imperio, sobre todo se se teñen en conta as reformas que permitiron corrixir a situación que a historiografía denominou “crise do século III”. Os seus sucesores, especialmente Constantino, continuaron en boa medida coas súas políticas económicas e político-administrativas, medidas que, dende a historiografía actual, permitiron rexenerar a situación e prolongar a vida do imperio máis dun século.
Desde este punto de vista, atopámonos ante dúas figuras unidas polo rexeitamento emanado da obra de Lactancio pero cuxos mandatos, nun balance global, teñen unha consideración diferente por parte dos seus contemporáneos -positivo/negativo- e, posteriormente, dos historiadores. Domiciano é comparado con Nerón. Lactancio afirma que desde que se viu afectado polo “instinctu daemonis” comezou a perseguir aos cristiáns, aínda que en opinión de autores como Goguel ou Moreau, non é doado falar dunha persecución xeneralizada, senón de medidas concretas. Aínda que Lactancio o condena polas súas actitudes anticristiás, recoñece que o Capitolio foi reconstruído baixo o seu mandato, tarefa iniciada polo seu predecesor Tito. O outro, Diocleciano, é para Lactancio merecedor de alcumes como “inventor de crimes e maquinador do mal”. Ademais dos ataques contra os cristiáns, acúsao de promover abusos contra a poboación polas súas medidas fiscais e administrativas e a reorganización do exército. Non se detén coas persecucións, senón que se apoia nas impopulares -pero parece que adecuadas- medidas para reactivar a eficacia da administración imperial. Dicía que “chegou ao extremo que o número dos que vivían dos impostos era superior ao de contribuíntes”. Alega a carga fiscal derivada do aumento das unidades militares -aínda que descoñecemos se o número de efectivos aumentou na mesma medida- e a subdivisión das antigas provincias -aínda que as agrupaba en Dióceses baixo o mando de Vigairos-. Con estas medidas que lle serven para argumentar un mal goberno, Lactancio da a imaxe dun emperador máis preocupado por recadar que polo boa gobernanza, mesmo aplicando medidas crueis sen discriminar sexo, idade e condición social. Destaca ademais os excesos edificatorios. Sen embargo outros autores especifican que, aínda que promoveu edificios de luxo -sobre todo en Nicomedia-, moitas obras foron camiños, pontes ou fortificacións fronteirizas, que eran atendidas segundo o costume romano con servizos -”númera”- prestacións ás que todos estaban obrigados, aínda que durante a Gran Persecución moitos cristiáns víronse forzados a servir nas obras.
Vemos así, que os textos que enxalzan aos emperadores tiveron como fin exemplificar as actitudes dos que apoiaron aos cristiáns, mentres que afastan aos perseguidores dos modelos ideais do bo goberno.
