O permanente recordo de Ferro Couselo e a súa obra

Por se non fose dabondo coa súa obra “A vida e a fala dúas devanceiros escolma de documentos en galego dous séculos XIII ao XVI nas Terras de Ourense”, peza capital para os modernos investigadores, sinto unha especial veneración pola figura de don Xesús Ferro Couselo e gústame lembrar un dos aspectos da súa entrega á defensa da historia, os documentos e o patrimonio cultural de Ourense e de Galicia.

Coñecino unha mañá de inverno en Ourense. Estaba eu de garda no Rexemento de Infantería de Zamora 8 “O Fiel” no cuartel de San Francisco cando o sentinela advertiume que había un grupo de persoas que querían visitar o claustro do século XIV. Eran membros da Asociación Cultural Auriense que todos os domingos realizaban unha visita cultural a un lugar da provincia.

Á semana seguinte xa era membro desa institución que os sábados mantiña un encontro en torno ao patriarca, Don Ramón Otero Pedrayo. Pasei moitas tardes de grata conversación con Ferro Couselo e conservo unha preciosa entrevista gravada en 1972, que está ao dispor dos investigadores no Arquivo Sonoro de Galicia, en Santiago, onde se pode recuperar o fala tranquila e documentada de don Xesús.

Ferro Couselo, historiador, arqueólogo e funcionario do Corpo Facultativo de Arquiveiros, Bibliotecarios e Arqueólogos, foi destinado a Ourense en 1941. Desde a súa chegada traballou por dotar á cidade de estruturas culturais sólidas, logrando en 1943 a creación do Arquivo Histórico Provincial, do cal foi o seu primeiro director ata 1969. O Goberno galego declarou no seu día o ano 1996 como Ano de Xesús Ferro Couselo.

Comezara os seus estudos na Universidade Pontificia de Santiago, onde se doutorou e cursou Filosofía e Letras. Comeza así a súa traxectoria profesional. Tras o seu ingreso no Corpo Facultativo de Arquiveiros, Bibliotecarios e Arqueólogos (1941), foi destinado a Ourense, cidade na que crea o Arquivo Histórico Provincial.

Traballador incansable e ordenado, desde o primeiro momento afronta o labor de recompilar e ordenar de modo minucioso unha copiosa documentación e recuperando materiais abandonados. Como director do Museo Arqueolóxico logrou a instalación desta entidade e do Arquivo Provincial nas dependencias do antigo Palacio Episcopal. Con esta iniciativa, ademais de reparar esta xoia do románico, conseguiu ordenar e incrementar a riqueza museística.

Faleceu o 23 de abril de 1975. Ao enterro, celebrado na súa parroquia natal (Santa Comba de Cordeiro) asistiron centenares de persoas procedentes de toda Galicia. Dous días despois, nun pleno municipal extraordinario de Ourense, presidido polo entón alcalde Riestra París, instruíuse o seu nomeamento como fillo adoptivo da cidade pola que tanto fixo.

De todas as secuencias que podo contar da miña experiencia e trato con el gústame lembrar esta historia: Por aqueles días, nos anos 70, sóubose en Ourense que aparecese no Rastro de Madrid un fragmento do retablo de Montederramo, e que andaban por aquí como arpías anticuarios que tentaban desvalixar polas reitorais, coa complicidade de abades ignorantes todo tipo de pezas de valor, desde imaxes, mobles a pilas bautismales. Leváronse a cabo espolios de enorme gravidade xa en varias igrexas da diocese de Ourense. Don Xesús tomou cartas no asunto en defensa do patrimonio e chegou a intervir persoalmente coa Garda Civil para frustrar unha operación, mediante a espera oculta para atrapar “in fraganti” a estes destrutores dos nosos bens culturais, cando pretendían pechar unha operación.

Nunha destas conversacións con Don Xesús Ferro Couselo, no Museo Arqueolóxico de Ourense, do que era director, falamos da súa experiencia durante a guerra civil en Madrid, onde lle sorprendeu o inicio da rebelión. Tivo, pois, un destacado papel que marcou para sempre a súa vida de bo home, a de salvador. Salvador de xentes en transos apresurados, salvador do noso patrimonio histórico.

Era un científico, un investigador e un bo home na súa forma máis pura. Un eminente traballador, don Xesús era un home serio, sen apenas sorriso, pero enormemente amable, educado, simplemente cordial. Era tal a súa autoridade na materia que con frecuencia era requirido como perito polos xulgados para certificar a autenticidade de documentos antigos.

Grazas a el, a cidade de As Burgas recuperou e ennobleció o antigo Pazo do Bispo, reconvertido en Arquivo. Delegado de Belas Artes en Ourense, o seu amor polas cousas do pasado, os latexados da historia e a arte, convertérono, sendo un home de corpo pequeno, nun xigante de actividade, xa sexa no campo da arqueoloxía (xunto a Xocas) ou en calquera outro. Ourense nunca o debe esquecer.

As, veces, relembro aqueles días e escoito de novo a súa voz nas entrevistas que lle fixen e que gardei para sempre. As teño recuperado algunha vez en conferencias en Ourense. A xente escoita con respeto e se emociona, tanto os que sobreviven daquel tempo e o coleceron, e sobre todo os xóvenes que saben del polo que leeron e lles contaron.