"É fundamental concienciar a poboación do coidado da paisaxe"

A Xunta de Galicia puxo en marcha no 2020 a campaña “Fermosismo”. Trátase dunha iniciativa ca que pretende impulsar a divulgación e educación en materia de paisaxe, reclamando o compromiso de todos para evitar os impactos que desmerezan a paisaxe e o patrimonio do territorio. A través de concesión de axudas por parte do Instituto de Estudos do Territorio a concellos e particulares, esta campaña pretende mellorar a percepción paisaxística das nosas edificacións e elementos etnográficos. O director do Instituto de Estudos do Territorio, Enrique de Salvador, o deputado autonómico e presidente da Comisión de Agricultura, Miguel Ángel Viso e o presidente da Asociación Veciñal de Puxedo -unha das aldeas modelo en fermosismo-, Pablo Rodríguez, analizan no Café de Redacción os puntos clave que está se están a implantar en Galicia con esta política de preservación.

Como ten cambiado a configuración da paisaxe en Galicia nos últimos anos?

Enrique de Salvador: Galicia foi a primeira comunidade española en adaptar unha lei específica da paisaxe. A raíz dese momento vimos desenvolvendo todos os instrumentos cos que contamos como son as directrices da paisaxe e o catálogo das paisaxes, dous fitos históricos para este aspecto. Hoxe en día, contamos cunha armazón xurídica e normativa moi importante e cunha estrutura administrativa moi consolidada. Facemos todo o que podemos e máis para preservar, xestionar e protexer un sinal de identidade de Galicia como é a súa paisaxe. Temos que procurar que esa cultura do fermosismo da paisaxe se vaia estendendo por todos os recunchos do territorio. Iso é o que intentamos cos diversos programas que desenvolvemos anualmente a través da estratexia da paisaxe que renovamos cada catro anos e executamos cada ano en función do orzamento que temos. Agora, Galicia está dividida en 12 comunidades paisaxísticas e 50 comarcas paisaxísticas das que saen máis de 29.000 unidades de paisaxe caracterizadas e que teñen a súa estratexia de protección.

"Levamos catro anos con estas axudas. Na última convocatoria chegamos a un total de 285 concellos"

Miguel Ángel Viso: En Galicia somos pioneiros nese marco normativo para encaixar fermosismo no territorio, polo que xa temos un traballo feito neste sentido. Pouco a pouco vamos vendo os resultados. Os técnicos cos que contamos viven cada máis de cerca esa realidade e creo que ese o camiño que temos que seguir para acadar os nosos obxectivos.

Pablo Rodríguez: Todo o marco normativo co que contamos é moi importante, pero tamén é fundamental a concienciación dos cidadáns. A norma é moi difícil de aplicar se os veciños non están concienciados en levala a cabo, e máis nunha comunidade como a nosa que ten 30.000 núcleos de poboación. Por iso son fundamentais os labores de concienciación que se están a levar a cabo, xunto co apoio financeiro que recibimos para corrixir os impactos paisaxísticos. Todas as guías e materias cos que conta o Instituto Galego do Territorio están á disposición dos cidadáns para consultar as diferentes directrices. Creo que é fundamental que os concellos se impliquen neste labor.

Neste sentido o caso de Puxedo é un claro exemplo de loita polo fermosismo. Cal é o proceso a seguir para converterse nun referente como aldea modelo?

P.R. É un proceso longo. Comezamos hai 15 anos, cando se constitúe a asociación de veciños. Nese momento, como moitas aldeas, atopabámonos nunha situación de bastante abandono e decidimos intentar reverter esta situación. Pouco a pouco, cada ano, fomos pondo en valor o patrimonio público da aldea. Temos un patrimonio etnográfico moi importante, ligado ao ciclo do pan, e intentamos recuperar todos os elementos históricos relacionados con isto. Foi fundamental implicar os particulares para tamén renovar as propiedades privadas e que non quedaran atrás respecto ós espazos públicos. Tratamos de axudar ós veciños a través do asesoramento e a tramitación dos procesos para conseguir axudas públicas. A colaboración público-privada é fundamental para acadar o fermosismo. Todo este proceso axudounos a asentar poboación. Hai moita xente que ve visitar a aldea, gustoulle e acabou comprando unha vivenda. Nos últimos catro anos, rehabilitáronse doce vivendas e abríronse establecementos de turismo rural. Outro dos obxectivos que acadamos é que os veciños estean orgullosos da súa aldea e lles guste recibir visitantes para mostrarlles con orgullo o traballo que levamos feito.

"Puxedo é o buque insignia do fermosismo. Todos os concellos teñen que telo como exemplo a seguir"

M.Á.V. Non cabe dúbida de que é o buque insignia do fermosismo. No seu caso en particular, mostrou que a colaboración público-privada é moi importante. Aínda que existen axudas públicas, é fundamental que existan asociacións de veciños como a de Puxedo que axudan e asesoran ós cidadáns. Esa é a clave do éxito de Puxedo. Agora é un exemplo para todos os que están a afrontar cambios no seu urbanismo.

Que ferramentas emprega Galicia para a protección, a xestión e ordenación da paisaxe?

M.Á.V. Existe unha normativa que sempre hai que ter en conta. A Lei do Solo no seu momento foi moi importante para que as novas construcións tiveran un amparo legal. Partimos dunha necesidade imperiosa de mellora. Temos unha riqueza natural con elementos como a pedra a lousa que debemos aproveitar

E.S. No ano 2016 sacamos o catálogo de paisaxes de Galicia. Trátase dun traballo que desenvolvemos durante cinco anos. Contamos con moita axuda social da poboación para catalogar todos os puntos paisaxísticos de Galicia. Non hai que esquecer que a paisaxe é un elemento dinámico e temos que estar actualizados continuamente. Tamén contamos coas directrices da paisaxe para cada unidade específica de paisaxe, de forma que se puideran corrixir e protexer. Estas directrices están recollidas nunha guía con materiais e cores a empregar que hai que seguir no caso de que se obteña unha axuda pública. Ademais, o fermosismo non está limitado só ao rural, tamén contamos con directrices para entornos urbanos.

"Todas as directrices están recollidas nunha guía que hai que seguir para obter calquera axuda"

P.R. As guías da paisaxe son de grande axuda para os que apostamos polo fermosismo. No noso caso o primeiro que fixemos foi entregar esa guía dos materiais a todos os veciños. Ese labor divulgativo é moi importante para preservar a paisaxe. Ao fin e ao cabo temos que darnos conta de moita da xente que visita Galicia faino pola súa paisaxe.

Cal é o proceso que ten seguir un particular ou un concello para acceder as axudas?

E.S. Tódolos anos é imposible cubrir a gran cantidade de solicitudes que temos. Levamos investidos durante os últimos catro anos un total de 9 millóns de euros. Víronse beneficiadas un total de 2.100 familias e 283 concellos de toda Galicia. Estas axudas son moi doadas de tramitar. Realízanse todas a través da sede electrónica da Xunta. Tense que se presentar unha memoria sinxela onde se recollan os traballos a levar a cabo. Son de concorrencia non competitiva, polo tanto o primeiro que chega é quen a leva. De feito, as destinadas a concellos esgotáronse en apenas nove minutos. O proceso de axudas ábrese en xaneiro, e ao redor do mes de marzo damos a coñecer a resolución. A partir de aí, dámoslle un prazo de cinco meses para poder executar a axuda. Polo tanto, son axudas moi áxiles. Despois a xustificación é moi sinxela. Hai que notificar que se rematou a obra e mandar unha reportaxe fotográfica co resultado, unha vez recibimos isto, no prazo dun mes, os beneficiarios están cobrando a axuda.

P.R. A tramitación é sinxela, xa que a memoria que se realiza para unha obra menor, como adoitan ser estes traballos, non require dun proxecto moi técnico. A sinxeleza dos procesos creo que é clave para que tanta xente se anima a pedir unha axuda.

En Galicia contamos cun elemento fundamental na paisaxe como son os viñedos. Como lles está a axudar esta política paisaxística?

M.Á.V. Os viñedos representan o gran fermosismo de Ourense. A viticultura está pondo en valor o noso territorio. En Ourense, as catro denominacións de orixe representan catro territorios totalmente diferentes. Isto proporciona unha gran riqueza paisaxística. Temos que pór en valor o traballo que levan facendo anos os viticultores para preservar o paisaxismo nos viñedos. Ademais contamos con ferramentas como os polígonos agroforestais para ser capaces de poñer en mans da xente os terreos que necesitan para as súas explotacións.

E.S. A paisaxe está moi vinculada ás tradicións de cada zona. Esa tradición do viño e da viticultura é fundamental que a preservemos. Non hai paisaxe máis degradada que a que está abandonada. Por iso é fundamental vincular ao territorio con actividades que manteñan a poboación alí. Se fixas poboación, esa paisaxe estará coidada e protexida. Todas as obras que levamos a cabo na mellora da paisaxe tamén xeran economía na zona, evitando a despoboación. A paisaxe é unha das cuestións máis apreciadas tanto polos que somos galegos como pola xente que nos visita.

No caso das aldeas modelo, como se atopa o balance axeitado entre turismo e coidado do patrimonio?

P.R. O tipo de turismo que vén a estas zonas é un turismo concienciado co coidado da natureza. Interésnos que veña canta máis xente mellor, pero que sexan respectuosos co noso territorio. O tema das tradicións é imporante para poder achegar algo novo ao turista. No noso caso, iso é o cultivo do cereal que deu orixe á nosa aldea. Todo o noso patrimonio está relacionado co cultivo de cereal. Todo esa historia tamén a recuperamos, e son os propios veciños os que lle contan a historia ós visitantes. Ese é o tipo de turismo que buscamos, de xente que lle guste coñecer as tradicións e estar en contacto ca natureza, tradicións e gastronomía do lugar. A mellor maneira de manter un lugar é que haxa alternativa económica e o turismo é unha das principais alternativas para isto. Sempre hai que gardar un equilibrio entre a actividade turística e a preservación do territorio.

“Cerca do 40% das axudas en fermosismo son para concellos da provincia de Ourense”

M.Á.V. En casos como o do enoturismo, a preservación do territorio é fundamental. A paisaxe ten un valor estético, cultural e económico. A xente que vén a un destino enoturístico como Ourense ten que levar consigo esa paisaxe. Os turistas que visitan un viñedo queren pasear pola paisaxe. Hoxe en día a xente busca o turismo de experiencias. Para isto os piares son administración e concienciación da poboación. E importante que a xente visite as nosas aldeas, pero tamén que haxa poboación vivindo nelas.

E.S. Concienciar a poboación é básico para manter o balance entre turismo e coidado do patrimonio. Ourense é unha provincia moi comprometida coa súa paisaxe, por iso cerca do 40% das axudas que se conceden en fermosismo son para concellos desta provincia. Estas axudas teñen que servir para que concellos, veciños e turistas coiden e preserven a paisaxe que temos no noso territorio.