As ondas da BBC o 14 de abril de 1947. Os oíntes británicos e galegos oíron a apertura coa melodía escocesa “Cock of the North”. Estreaba a emisión a voz dun tal Xavier Fernández, alias de Alexandre Raimúndez, xornalista ourensán afincado en Reino Unido. Fernández dá paso ao primeiro contido cultural coa presenza especial do seu compañeiro e paisano Augusto Assía (pseudónimo de Felipe Fernández Armesto). Coa sección “Relaciós Culturales entre Inglaterra e Galiza”, Assía descubre un nexo entre a rexión meridional da vella Albión e as terras ao noroeste do Reino de España: unha guía do Camiño de Santiago datada no século XIV. Desde este documento centenario -continúa Assía- a relación entre ambos os dous territorios seguiu a medrar grazas a sucesivas publicacións en inglés. Nestes textos, repartidos en varias épocas, moitos autores británicos adicaban eloxios das xentes e as paisaxes galegas. Sobre “as nosas cualidades resisten comparacións co-as d’os millores europeos”, escribiu Assía parafraseando a Hume.
Este primeiro episodio pechou coa melodía do alalá de Bande gravado nun disco da coral De Ruada. Entregas posteriores finalizaban con outros exemplos da música tradicional como a muiñeira de Cartelle e a pasacorredoira de Arnoia.
Podemos saber estes datos acudindo aos 83 guións que institucións como a Real Academia Galega (RAG) conservan do histórico “Galician Programme” da BBC, unha emisión duns 10 minutos de duración que reuniu á cultura e á literatura galegas desde o exilio e coa axuda de representantes célebres da lingua.
Rememorando o 75 aniversario da primeira emisión do “Galicia Programme”, Afonso Vázquez-Monxardín, arqueólogo, historiador y colaborador de La Región, quixo rescatar o “factor ourensán” do programa da radiotelevisión británica. O peso dos persoeiros da nosa provincia foi esquecida ou, máis ben, menosprezada debido a un “pecado venial” doutro excelso autor galego: Francisco Fernández del Riego, último supervivente dos colaboradores do programa. Nas súas memorias, Fernández del Riego, lembra a súa etapa neste proxecto de radiodifusión, de maneira que o lado vigués tomaba maior protagonismo fronte ao sector de Ourense.
Temos a sorte de conservar os guións dos 83 programas emitidos dende a capital británica. O total destas reliquias está repartido en tres coleccións: unha que pertenceu a “Leuter” González Salgado (amigo do programa e vencello coa patria), outra en mans da RAG e unha terceira que atopamos en Vigo.
En toda a historia do programa internacional houbo unhas 120 colaboracións con mitos persoeiros da literatura galega. Por aquí pasaron textos e composicións de Ramón Otero Pedrayo, Ánxel Fole, Ricardo Carballo Calero, Rafael Dieste e Manuel María, entre outros. Uns cantos episodios adquiriron maior transcendencia por levar a firma de varios autores neses poucos minutos no aire. Por exemplo, foron sesións multitudinarias a homenaxe que adicaron á memoria de Castelao, falecido o 7 de xaneiro de 1950, que se emitiu en marzo do mesmo ano e varias conmemoracións do Día Nacional de Galicia.
Tristemente, apenas existen rexistros sonoros dos 83 programas que emitiron entre abril do 47 e xaneiro do 56. Por sorte, apunta Vázquez-Monxardín, si conservamos un fragmento da última emisión, gravada por un ouvinte nunha cinta e gardada na British Library. Nesta gravación podemos escoitar oito poemas recitados polos seus respectivos autores, como Xosé María Álvarez Blázquez e Aquilino Iglesias Alvariño. Este documento é dun gran valor histórico se temos en conta que neses tempos era case imposible (por motivos técnicos y económicos) rexistrar as emisións de radio en cintas magnéticas, daquela unha rareza ao alcance de moi poucos.
Ademais, Vázquez-Monxardín puido acceder a documentación orixinal que dá unha mellor idea dos procesos e do funcionamento interno deste proxecto galego en Londres: intercambios de cartas entre os participantes, envíos de diñeiro (porque as colaboracións eran pagadas), telegramas, fotocopias de documentos oficiais da BBC e os arquivos persoais do colaborador ourensán Ben-Cho-Shey (alias do escritor Xosé Ramón Fernández-Oxea).
Recuperando a memoria
A emisión en galego alternábase cada semana con outras dúas nas linguas cooficiais, o catalán e o vasco. As tres linguas estaban reunidas dentro do espazo “Spanish Programme”, que trataba temas nacionais e rexionais de toda España. Porén, o caso galego dentro da programación española é especial, xa que as radios nas linguas do País Vasco e de Cataluña contaban con emisoras e apoios próximos ás fronteiras españolas mentres que os galegos exiliados tiñan que comunicarse desde puntos tan afastados como Buenos Aires. De feito, apunta Vázquez-Monxardín, nas otras nacións históricas “non hai estudos nin edicións completas dos guións”.
O “Galician Programme” despediuse desde as ondas en xaneiro do ano 1956. Vázquez-Monxardín apunta que as razóns da fin foron diversas. Primeiro, os medios estranxeiros perderon o interese polo galeguismo e os outros idiomas da España franquista. Por outra banda, o goberno británico precisaba levarse ben co réxime de Franco, xa que non era conveniente pór en perigo a súa soberanía sobre Xibraltar. Ademais, daquela España tiña maior peso no panorama internacional porque acababa de converterse nun novo estado membro da ONU e da Unión Europea de Radiodifusión.
Con todo, as circunstancias (moi pouco favorables) impediron que estes contidos chegasen a un público galego. Hai que ter en conta que nesa época pouca xente tiña receptores de radio en Galicia (Vázquez-Monxardín fala de 3.000 vivendas); é máis, nas zonas rurais era impensable dispoñer de instalacións eléctricas. Pola súa banda, o galeguismo non tiña a forza suficiente para espertar a curiosidade de posibles oíntes con inclinacións pola nova literatura.
