Diarios do pasado

Os arqueólogos analizamos os obxectos desde os dous grupos de atributos que os caracterizan, os “específicos” e “contextuais”. Nun pote cerámico, por exemplo, estúdase a arxila que se utilizou, as técnicas de cocción, o tramento da pasta etc., así como a decoración cando existe. Son os que denominamos atributos específicos da peza. Pero existen outras características derivadas do lugar exacto no que apareceu, así como das relacións con outros restos.

Non é o mesmo que o atopemos nun lugar doméstico, que funerario ou relixioso, que apareza entre outros cacharros de cociña, formando parte dun ajuar funerario ou no altar dun santuario. É máis, imaxinen que descubrimos nunha escavación unha daga e un esqueleto. As interpretacións serían distintas segundo as disposicións de ambos elementos. Vexamos un par de posibilidades: a) Un esqueleto tendido en decúbito supino -mirando cara arriba-, coas mans cruzadas sobre a pelvis. Aolado, en paralelo ao seu tronco, a daga; b) Un esqueleto caído de lado e torsionado. Entre as súas costelas, a folla da daga.

O exemplo a) levaríanos a interpretalo como unha ofrenda funeraria. Así, a daga sería un elemento do propio grupo cultural, ben fabricado dentro del, ben importado e, nese caso, aceptado como un elemento de prestixio. O caso b) está a indicar a morte violenta ocasionada pola propia daga, que mesmo podería chegar a interpretarse como un obxecto dun grupo rival. Máis aínda, doutro grupo cultural. Sen ir máis lonxe, todos lembramos nas películas do Oeste escenas nas que aparecía unha frecha no corpo inerte dun soldado da cabalería. Despois de observala, rapidamente alguén dicía: “foron os sioux”.

Cando se extrae un obxecto sen a técnica arqueolóxica, práctica habitual dos furtivos, aínda que aquel finalmente se recupere, a información queda mutilada para sempre, porque só podemos extraer dela os atributos específicos, como vimos, os propios da peza e do seu proceso de fabricación. Por unha moi insignificante aparencia que ás veces poida ter un elemento do patrimonio, forma parte dun todo cultural que lle deu orixe e sentido. Sobre o tema, vénme á cabeza un conto hindú que lera na miña nenez. Trataba de varios cegos aos que, despois de levalos diante un elefante, pídenlles que describan ao animal.

O que tocou o corpo, afirmaba que o gran paquidermo era como unha parede. O que tocou o cabeiro -realmente o que denominamos cabeiros son os incisivos superiores- concluíu que o animal era como unha pesada lanza, mentres o que tocou a pata, describiu ao animal como un tronco de árbore. É como unha gran serpe!, porfiaba en que palpou a súa trompa, mentres o que acariñou as súas orellas dicía que era como un gran abanico ou, segundo quería outro que asíu a súa cola, como unha corda grosa e forte. É evidente que ningún dos cegos mentiu despois de estudar o elefante.

Simplemente cada un percibiu unha parte, e ningún o todo, o elefante enteiro. Todos tiñan un fragmento de coñecemento, sostendo tantas hipóteses como observadores parciais. É obviou que faltou a posta en común das experiencias. Se vemos, pois, cada elemento patrimonial como parte do todo que o xerou, como engranaxe dunha experiencia pasada que, como humana que é nunca nos será allea, seguro que comezará a narrar a súa propia historia. Só cando coñecemos algo empezamos a mostrar interese por el. Seguramente a valoralo. Tamén protexelo e querelo.